Παράδοση και νεωτερικότητα στην Κίνα

Σχετικά με την εκμάθηση των γλωσσών της Δύσης και της Ανατολής υπάρχει ένα συγκριτικό σχήμα που βάζει τα πράγματα στη θέση τους: η εκμάθηση της κινεζικής για παράδειγμα είναι άθλος, αντίθετα η εκμάθηση της γαλλικής ή της αγγλικής είναι απλή υποχρέωση. Η περίπτωση του Λευκαδίτη Σωτήρη Χαλικιά δεν έχει τον όμοιό της. Πέρα άπω τις τυπικές πανεπιστημιακές σπουδές, άγνωστο γιατί, στράφηκε προς την εκμάθηση της κινεζικής, στροφή που του άνοιξε έναν ορίζοντα και κατά τα φαινόμενα του άλλαξε τη ζωή.

Μια από τις γόνιμες συνέπειες της στροφής του προς την Ανατολή είναι βέβαια και η Ιστορία της Κίνας

όπου περιγράφεται καταλεπτώς η σύγκρουση παράδοσης και νεωτερικότητας με κεντρικό θέμα την άνοδο του κομμουνισμού. Κεντρικό θέμα των αναλύσεων του Χαλικιά είναι βέβαια το χρονικό της συνάντησης της Κίνας με τη Δύση και ο,τι αυτό συνεπάγεται. Ιησουίτες και προτεστάντες έδρασαν σε αυτή τη χώρα, ο κουμφουκιανισμός αμύνθηκε λυσσαλέα στις συνειδήσεις των Κινέζων, όσο για τον εκσυγχρονισμό του σινικού κόσμου ισοδυναμούσε ουσιαστικά με τον εκδυτικισμό. Όταν ο Λε Γκόλφ διακρίνει τον ισορροπημένο εκσυγχρονισμό, τον συγκρουσιακό εκσυγχρονισμό και τον διστακτικό εκσυγχρονισμό, συνάγει το συμπέρασμα ότι η Κίνα γνώρισε και τις τρεις φάσεις, καταλήγοντας σε μιαν ιδιότυπη εκδοχή του πρώτου τύπου.

Είναι προφανές ότι ο σκοπός των ιεραποστόλων αφορούσε πρώτα τη διάδοση του χριστιανισμού και κατόπιν την μετάδοση των δυτικών ιδεών: μαθηματικά, αστρονομία, υδραυλική, ημερολόγιο, πυροβόλα όπλα κτλ. Ο Ματέο Ρίτσι ήταν – όπως λένε – ο άνθρωπος που πραγματικά ανακάλυψε την Κίνα των σύγχρονων καιρών. Ήταν, όπως τονίζει ο Χαλικιάς, ο πρώτος αγωγός εισαγωγής της δυτικής σκέψης στην Κίνα. Αυτός φρόντισε να μεταφραστεί το Εγχειρίδιο του Επίκτητου και τα Στοιχεία του Ευκλείδη. Με ένα λόγο ο σινικός κόσμος, κλεισμένος στον αρχαίο εαυτό του, ευνόητο ήταν να αμύνεται απέναντι στην εισβολή των κάθε λογής ιεραποστόλων όντας ο ίδιος κοινωνία με φυσική ηθική που δεν ερειδόταν σε κάποια θρησκεία αποκάλυψης. Η σινική κοινωνία ζούσε τον χρόνο ως αντιγραφή του παρελθόντος και προβολή του στο μέλλον. Η έννοια της ρήξης δεν είχε παρεισφρύσει, κατά συνέπεια οι κομφουκιανές αξίες ήταν εδραιωμένες όσο και τα παραδοσιακά κείμενα. Οι κρατικοί λειτουργοί κομφουκιανών αντιλήψεων επάνδρωναν το κινεζικό κράτος το οποίο σε κάθε πτυχή του διέπονταν από τις κομφουκιανές αξίες.
Μετά από τον πόλεμο του οπίου, η εξέγερση των Ταίπιγκ κράτησε 14 χρόνια και είχε πάνω από 30 εκατομμύρια νεκρούς. Πολλοί είναι οι ιστορικοί που διερωτήθηκαν αν άξιζε τον κόπο αυτή η θυσία. Όπως άλλωστε πολλές εξεγέρσεις, πόλεμοι και διώξεις.
Ενώ λοιπόν συνεχιζόταν η αποδοχή και συνάμα η αντίδραση έναντι στον δυτικό κόσμο, οι Κινέζοι που θεωρούσαν αναγκαία τα μαθηματικά και την τεχνολογία, καταλάβαιναν ότι ήταν πλέον υποχρεωτική η μάθηση των ξένων γλωσσών από επιλεγμένους Κινέζους μαθητές, πρωτοβουλία που θα θα συνεχιζόταν με αποστολές φοιτητών σε ξένες χώρες. Ο Λί Χογκτσάγκ έλεγε: «Κάθε φορά που υποχρεωνόμαστε σε συζήτηση με τους ξένους υψηλούς επισκέπτες, εξαρτιόμαστε αποκλειστικά από τους ξένους διερμηνείς για την ανταλλαγή των ιδεών. Είναι αδύνατο να διασφαλιστεί η απουσία δόλου ή παρερμηνείας…». Έτσι, μετά τις υποδείξεις του πρίγκιπα Κόγκ, το 1862 δημιουργήθηκε στο Πεκίνο η πρώτη Σχολή διερμηνέων – μεταφραστών, η περίφημη Σχολή Συνδυασμένης Εκμάθησης. Ακολούθησαν τα μαθηματικά, η χημεία, η φυσική, η βιολογία, η πολιτική οικονομία και το διεθνές δίκαιο. Την περίοδο 1872-1881 αναχώρησαν στις ΗΠΑ 120 νεαροί Κινέζοι για σπουδές σε αμερικανικά πανεπιστήμια. Επρόκειτο προφανώς για ιδιωτική πρωτοβουλία του Γιογκ Γουίγκ, του πρώτου Κινέζου που αποφοίτησε από αμερικανικό πανεπιστήμιο, η οποία έγινε απλώς δεκτή από το «Συμβούλιο Ξένων Υποθέσεων». Toυ λοιπού, το ζήτημα ήταν η επιλεκτική άποψη που υποστήριζε την επιλεκτική χρήση της δυτικής γνώσης.
*
Το ενδιαφέρον σημείο σε αυτές τις αναλύσεις του Χαλικιά είναι οι απόψεις περί δυτικού και ανατολικού κόσμου. Για παράδειγμα ο Γιουάγκ Τόγκ δήλωνε ότι «ξέρει καλά πως σε εκατό χρόνια η Κίνα θα υιοθετήσει όλες τις δυτικές μεθόδους και μάλιστα θα αριστεύσει σε αυτές…». Έχοντας μια πανεθνική σπουδή σε έναν ξένο πολιτισμό, προβάλλεται η άποψη της τεχνικής: ότι δηλαδή πρέπει να αποκτήσουν οι Κινέζοι πλοία, σιδηροδρόμους, τηλέγραφους. Χωρίς αυτά τα τεχνικά μέσα αυτοί θα είναι ταχύτατοι και εμείς αργοί… Όταν το 1894 η Ιαπωνία συγκρούστηκε με την Κίνα, οι ιαπωνικές δυνάμεις νίκησαν κατά κράτος. Επρόκειτο δηλαδή για μιαν υποβόσκουσα σύγκρουση ανάμεσα σε μεταρρυθμιστές και συντηρητικούς. Η με τα λόγια του Λιάγκ Τσιτσάο :ο σινοϊαπωνικός πόλεμος ξύπνησε τη χώρα μας από το ωραίο όνειρο που μέσα του ζούσε τέσσερις χιλιάδες χρόνια η χώρα». Αν ο λαός πρέπει να αντισταθεί στους εχθρούς μας, θα πρέπει να επιτρέψουμε σε κάθε Κινέζο να θεωρεί την Κίνα δική του.
Ένα άπω τα δισεπίλυτα προβλήματα ήταν και η εννοιολογία που απείχε παρασάγγας ανάμεσα σε Δύση και Ανατολή. Το άτομο για παράδειγμα, ακρογωνιαία έννοια στη δυτική σκέψη, στην σινική αντίληψη ο άνθρωπος ταυτιζόταν με τον Ουρανό. «Κάθε πρόσωπο γεννιέται από τον Ουρανό, κατά συνέπεια δεν πρέπει να θεωρείται απλός πολίτης ενός κράτους, αλλά πολίτης του Ουρανού…»
Ο Χαλικιάς, ερωτευμένος κυριολεκτικά με το θέμα του, ουσιαστικά αντιμετωπίζει την Κίνα σαν δεύτερη πατρίδα. Ως εκ τούτου η θεώρησή του είναι σφαιρική. Δεν αφηγείται μόνο τους πολέμους της Κίνας με τους Ιάπωνες, τις εμφύλιες συγκρούσεις, την περίοδο των πολεμάρχων, τη Μεγάλη πορεία του Μάο, αλλά και την παραμικρή πτυχή που προάγει το θέμα του όχι μόνο ιστορικά, πολιτικά, εμφυλιακά, πολιτισμικά, θρησκευτικά, αλλά και σε σχέση με τη Δύση η οποία πάντα έστρεφε τα μάτια της προς την μεγάλη χώρα. Μάλιστα η ίδρυση του Πανεπιστημίου του Πεκίνου (Πεϊτά) καλλιέργησε, όπως λένε, μια τυφλή λατρεία του δυτικού πολιτισμού.( *ένας από τους βασικότερους μελετητές της περιόδου αναφέρει ακόμα και τον Εφταλιώτη…).
«Ο λόγος για την κατά μέτωπο επίθεση στον κομφουκιανισμό, στον οποίο συμπυκνώνεται η πεμπτουσία του σινικού πολιτισμού ήταν η εκτίμηση πως οι κύριες ιδέες του κομφουκιανισμού αποτελούσαν τη βασική αιτία για την αδυναμία της Κίνας να παρακολουθήσει τις εξελίξεις που συντελούνταν στον υπόλοιπο κόσμο. «…Ο παλμός της σύγχρονης ζωής είναι οικονομικός, και η θεμελιώδης αρχή της οικονομικής παραγωγής είναι η ανεξαρτησία του ατόμου. Οι επιπτώσεις της έχουν διεισδύσει στην ηθική. Συνεπώς η ανεξαρτησία του ατόμου στο ηθικό πεδίο και η ανεξαρτησία της ιδιοκτησίας στο οικονομικό πεδίο αποτελούν τη μαρτυρία του ενός στο άλλο, επιβεβαιώνοντας έτσι την αλληλεπίδρασή τους»
Οι Ερυθροφρουροί προέβησαν, όπως ξέρουμε, σε φρικιαστικές πράξεις υπό τύπον καθάρσεως. Βασάνισαν και δολοφόνησαν εκατοντάδες αθώους ενώ οι ομαδικές αυτοκτονίες αφορούσαν όσους δεν άντεξαν την ηθική σπίλωση και την σωματική βία εναντίον τους. Το 1966 δολοφονήθηκαν στο Πεκίνο 1722 άτομα. Στην Σαγκάη περίπου 704 αυτοκτονίες και 534 φόνοι σχετίζονταν άμεσα με τα δρώμενα της Π.Ε. ενώ στη Γιουχάν 32 φόνοι και 62 αυτοκτονίες. Στην ευρύτερη περιοχή του Πεκίνου, στην κομητεία Τασίγκ, 365 άτομα βρήκαν οικτρό θάνατο. Το καλοκαίρι του 1968 ο Μάο απέφυγε τον εμφύλιο πόλεμο διαλύοντας τους ερυθροφρουρούς και καλώντας τον στρατό να επιβάλει την τάξη.
Αν λάβουμε υπόψη μας το κεντρικό σύνθημα Περισσότερο σήμερα και λιγότερο χθες, μπορούμε να έχουμε μια μικρή υποψία για την γενικευμένη κατάσταση της χώρας. Η κομμουνιστική επανάσταση αποτέλεσε τάχα ρήξη με το παρελθόν; Σοβούσε προφανώς ένα γιγαντιαίο πρόβλημα που αφορούσε τον έλεγχο της εξουσίας στο σύνολο της χώρας και απαιτούσε μιαν εξίσου γιγαντιαία κινητοποίηση σε όλες τις βαθμίδες της εξουσίας και σε κάθε τομέα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Παραταύτα ο Μάο ήταν αποφασισμένος να επιβάλει την μεγάλη τάξη στον κόσμο –αφού πρώτα θα προκαλούσε την μεγαλύτερη αταξία στον κόσμο.
Ο μετασχηματισμός της πολυεθνικής Αυτοκρατορίας σε ενιαίο εθνικό Κράτος –στη διάρκεια της περιόδου που οι Κινέζοι αποκαλούν «αιώνα της ταπείνωσης», ήταν – γράφει ο Χαλικιάς – το ιστορικό επακόλουθο της επώδυνης και εκβιαστικής εισόδου της Κίνας στον κόσμο της Νεωτερικότητας και παράλληλα σηματοδότησε την οριστική επικράτηση της προερχόμενης από την ευρωπαϊκή ιστορική πραγματικότητα ιδέας του έθνους στην κοσμοθεώρηση των σημερινών Κινέζων. Λήγοντος του 20 αιώνα, η Κίνα δεν ελέγχει απλώς την ιστορική της πορεία, αλλά έχει αναδειχθεί και σε καθοριστικό παράγοντα της παγκόσμιας γεωπολιτικής ισορροπίας.
Άραγε η Κίνα αποκλίνει ριζικά από τις υπόλοιπες χώρες της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας; Ο Χαλικιάς τονίζει ευθαρσώς ότι το πολιτικό σύστημα, όπου η εξουσία του Κομμουνιστικού Κόμματος παραμένει το κεντρικό στοιχείο του, παρά τις επιμέρους αλλαγές που επιτρέπουν σε πολλούς μελετητές να το αποκαλούν υβριδιακό και μεταβατικό. Πρόκειται για αλλαγές που αφορούν κατά κύριο λόγο την καθημερινή κυβερνητική πολιτική στα πεδία της οικονομίας και της εξωτερικής πολιτικής.
Ιδιαίτερο στοιχείο του πολιτικού συστήματος της Κίνας παραμένει η σχετική ανεξαρτησία του στρατού…