Η ακτινογραφία του ιταλικού δημοψηφίσματος

Του Πολυδεύκη Παπαδόπουλου

Στις 4 Δεκεμβρίου, οι Ιταλοί ψηφίζουν σε ένα δημοψήφισμα τη μεταρρύθμιση του Συντάγματός τους, το οποίο με μικρές αλλαγές ισχύει από το 1948. Ο προτεινόμενες αλλαγές προβλέπουν κυρίως δραστική μείωση των εξουσιών και των μελών της Γερουσίας, περιορισμό των αρμοδιοτήτων των περιφερειών και μια επανακατάρτηση των επαρχιών. Αν και το δημοψήφισμα

προκάλεσε ο Ματέο Ρέντσι, προκειμένου να ενισχυθεί το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα, αλλά και η πολιτική του εικόνα, υπάρχει κίνδυνος ο ιταλός πρωθυπουργός να σαρωθεί από μια παρόμοια θύελλα που συνέτριψε τους Κάμερον και Κλίντον.

Η ιταλική νομοθεσία απαγορεύει τη δημοσιοποίηση δημοσκοπήσεων το 15μερο πριν μια εκλογική αναμέτρηση. Έτσι, οι τελευταίες «φωτογραφίες» του εκλογικού σώματος έδειχναν επικράτηση του ΟΧΙ με 6%-8%, αναποφάσιστους 30% και δυσκολία προσδιορισμού του ποσοστού της αποχής (με πιο αποφασισμένους να πάνε στις κάλπες τους υποστηρικτές του ΟΧΙ). Να σημειωθεί ότι για να είναι έγκυρο το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος θα πρέπει να συμμετάσχει σ’ αυτό τουλάχιστον το 50%+1 των ψηφοφόρων.

Ο Ματέο Ρέντσι, στις τελευταίες του δηλώσεις πριν από τη λήξη της εκστρατείας για το δημοψήφισμα, ανέφερε ότι «η αναμέτρηση θα κριθεί στο νήμα» και για το λόγο αυτό θα πρέπει να καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια να πεισθούν οι αναποφάσιστοι να ψηφίσουν ΝΑΙ. Ταυτοχρόνως, ο επικεφαλής της Λέγκας του Βορρά, Ματέο Σαλβίνι, αναφέρθηκε ευθέως σε ουσιαστικά προβλήματα σε ό,τι αφορά την εγκυρότητα της επιστολικής ψήφου των απόδημων Ιταλών, εκ των οποίων 4 εκατ. δικαιούνταν να ψηφίσουν μ’ αυτό τον τρόπο.

Το περιεχόμενο του δημοψηφίσματος

Βασική στόχευση της μεταρρύθμισης που τίθεται σε δημοψήφισμα είναι ο περιορισμός του αριθμού των γερουσιαστών από 315 σε 100, μειώνοντας ταυτόχρονα και την εξουσία τους, καθώς μόνο ορισμένοι νόμοι θα χρειάζονται πλέον και την αποδοχή της Γερουσίας. Η ρύθμιση αυτή, σύμφωνα με τους υποστηρικτές της μεταρρύθμισης, θα κάνει το κέντρο λήψης αποφάσεων του ιταλικού πολιτικού συστήματος πιο ευέλικτο και αποτελεσματικό Σήμερα το σύνολο της νομοθεσίας πρέπει να εγκρίνεται από τη Βουλή και τη Γερουσία της Ιταλίας, ενώ και τα δύο σώματα έχουν το δικαίωμα της πρωτοβουλίας για την προώθηση ενός νόμου. Έτσι, η Ιταλία είναι η μόνη ευρωπαϊκή χώρα με δύο νομοθετικά σώματα απολύτως ισότιμα. Επιπλέον, με βάση τις προτεινόμενες αλλαγές, η εκλογή των γερουσιαστών δεν θα γίνεται όπως τώρα απευθείας από τη λαϊκή ψήφο, αλλά με επιλογή προσώπων στο επίπεδο των 20 Περιφερειών της χώρας

Η επανακαθορισμός των εξουσιών των εν λόγω Περιφερειών αποτελεί ένα άλλο σημαντικό σημείο της προωθούμενης συνταγματικής αναθεώρησης. Σύμφωνα με αυτήν, προβλέπεται μείωση των αρμοδιοτήτων των Περιφερειών, προς όφελος των εξουσιών της κεντρικής κυβέρνησης. Πρόκειται για αλλαγή της ρύθμισης που έγινε το 1993, επί της πρώτης κυβέρνησης του Σίλβιο Μπερλουσκόνι, η οποία έδινε περισσότερη εξουσία στις Αρχές των 20 ιταλικών επαρχιών, κάτι που εντέλει δημιούργησε έντονες διαμάχες μεταξύ της τοπικής και της εθνικής διοίκησης της χώρας.

Επιπλέον, οι ψηφοφόροι αναμένεται να ψηφίσουν εμμέσως και για το εκλογικό σύστημα, καθώς η συνταγματική αναθεώρηση επικυρώνει το νέο εκλογικό νόμο, ο οποίος επίσης θα ενισχύσει τις κυβερνητικές εξουσίες, δίνοντας στο πρώτο κόμμα επιπλέον έδρες και βοηθώντας το να σχηματίσει κυβέρνηση χωρίς συνεργασίες. Και εδώ το επιχείρημα της πλευράς Ρέντσι είναι ότι θα απλουστεύσει την πολιτική ζωή σε μια χώρα η οποία έχει αποκτήσει μεταπολεμικά 60 κυβερνήσεις.

Η συσχέτιση με τον Ρέντσι

Εν τέλει τα ερωτήματα επί των οποίων καλούνται οι Ιταλοί να ψηφίσουν μοιάζουν κάπως αρχαϊκού χαρακτήρα μπροστά στο δίλημμα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι βρετανοί ψηφοφόροι για το brexit ή τη διαφορά προσώπου που είχαν να επιλέξουν οι Αμερικανοί. Ωστόσο, πρόκειται για θέματα που έχουν σημασία για το θεσμικό σύστημα της Ιταλίας, ανεξάρτητα από την πόλωση που δημιούργησε το δημοψήφισμα και την σχεδόν απόλυτη συσχέτισή του με την απόρριψη ή αποδοχή του προσώπου του Ρέντσι,.

Το γεγονός, όμως, είναι ότι οι Ιταλοί προσέρχονται στις κάλπες για κάτι περισσότερο από την αναθεώρηση του Συντάγματος καθώς το δημοψήφισμα έχει μετατραπεί σε μια αναμέτρηση μεταξύ του Ματέο Ρέντσι και του Μπέπε Γκρίλο, ηγέτη του Κινήματος των Πέντε Αστέρων. Απ΄ την άλλη, μια μερίδα του εκλογικού σώματος θέλει να στείλει τον Ρέντσι στο σπίτι του, θεωρώντας πως ο συνδυασμός μείωσης του ρόλου της Γερουσίας, αποδυνάμωσης των Περιφερειών και εισαγωγής πλειοψηφικού εκλογικού νόμου δημιουργεί μια πολύ ισχυρή συγκέντρωση εξουσιών. Και η Ιταλία είναι μια χώρα όπου το τραύμα του φασισμού έχει αφήσει ίχνη.

Πάντως, ο Ματέο Ρέντσι θα έπρεπε να ήταν ένας πολιτικός που λιγότερο ευάλωτος στο κύμα του λαϊκισμού που σαρώνει πολλές δυτικές χώρες. Οι Ιταλοί, άλλωστε, είχαν τον δικό τους Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος δεν είναι άλλος από τον Σίλβιο Μπερλουσκόνι, που υπήρξε πρωθυπουργός συνολικά για εννιά χρόνια. Ακόμη, ο ιταλικός λαός γνωρίζει καλύτερα από κάθε άλλον ευρωπαϊκό τι σημαίνει κυβερνητική αστάθεια.

Ωστόσο, όλα αυτά δεν μοιάζουν να έχουν σημασία και ο Ρέντσι έρχεται να καταταγεί στην ίδια κατηγορία με τους βρετανούς πολιτικούς που απέτυχαν να πείσουν τους ψηφοφόρους ότι το Ηνωμένο Βασίλειο έπρεπε να παραμείνει στην ΕΕ ή και με την Χίλαρι Κλίντον. Είναι εκείνοι οι πολιτικοί οι οποίοι στο μυαλό της κοινής γνώμης αντιπροσωπεύουν φθαρμένα κέντρα εξουσίας και παρακμάζουσες χώρες και οι οποίοι έχουν απέναντί τους πολιτικούς που υπόσχονται αντισυμβατικές λύσεις και «σχεδόν θαύματα». Πέραν τούτων, ο Ρέντσι έκανε κακούς υπολογισμούς, προσωποποιώντας το δημοψήφισμα, όπως άλλωστε παραδέχθηκε και ο ίδιος.

Το πολιτικό σκηνικό

Η μεγάλη πλειοψηφία των ιταλών πολιτικών, από άκρα δεξιά έως την άκρα αριστερά, περνώντας από τους λαϊκιστές του «Κινήματος 5 Αστέρων» (M5S) ή της «Λέγκας του Βορρά», το κόμμα «Forza Italia» του Σίλβιο Μπελουσκόνι και ακόμη και «αντάρτες» του «Δημοκρατικού Κόμματος» του Ρέντσι καλούν τους πολίτες να ψηφίσουν ΟΧΙ.

Ειδικά τo M5S και η Λέγκα, ενισχυμένα και τα δύο από το Brexit και την εκλογή Τραμπ, ελπίζουν, το καθένα ότι θα ευνοηθεί απ’ αυτό το κύμα. Πλέον, το Κίνημα των Πέντε Αστέρων εμφανίζεται να δίνει μάχη σώμα με σώμα με το Δημοκρατικό Κόμμα στις δημοσκοπήσεις, αν και η ικανότητά του να κυβερνήσει σε εθνικό επίπεδο δεν έχει ακόμη δοκιμαστεί. Ωστόσο, το M5S έχει εκφράσει ορισμένες απόψεις αναφορικά με την επαναδιαπραγμάτευση του χρέους της χώρας που θα έφερναν την Ιταλία σε ευθεία ρήξη με τους εταίρους της στην ευρωζώνη, ενώ κατά καιρούς ο Μπέπε Γκρίλο δηλώνει πως, όταν δοθεί η δυνατότητα, το Κίνημα θα προκηρύξει δημοψήφισμα για την παραμονή της Ιταλίας στο κοινό νόμισμα. Ωστόσο, οι αληθινές προθέσεις του είναι ακόμα άγνωστες, καθώς από το επίσημο πρόγραμμά του M5S απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά σε δημοψήφισμα για το ευρώ και για επαναδιαπραγμάτευση του χρέους.

Το βέβαιον είναι ότι, στην περίπτωση επικράτησης του ΟΧΙ, το Κίνημα των Πέντε Αστέρων, μαζί και τα περισσότερα κόμματα της αντιπολίτευσης, θα ζητήσουν πρόωρες εκλογές. Όμως ο πρόεδρος Σέρτζο Ματαρέλα δεν αναμένεται να διαλύσει το κοινοβούλιο πριν μεταρρυθμισθεί ο τελευταίος εκλογικός νόμος, ο οποίος με το πλειοψηφικό σύστημα που προβλέπει μπορεί να δώσει -σε ένα δεύτερο γύρο- το 60% των εδρών στο M5S, εφόσον έρθει πρώτο κόμμα ακόμη και με μια ψήφο διαφορά.

Ωστόσο αν μια παραίτηση του Ρέντσι σε περίπτωση αποτυχίας μοιάζει αναπόφευκτη, θα μπορούσε να επιστρέψει στην πρωθυπουργία με αποστολή να μεταρρυθμίσει την εκλογική νομοθεσία ενόψει πρόωρων εκλογών. Αλλά σ’ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να υπαναχωρήσει στη δέσμευσή του ότι δεν θα ηγηθεί ποτέ μιας τέτοιας «τεχνοκρατικής» κυβέρνησης.

Πάντως, οι σύμμαχοι του ιταλού πρωθυπουργού στο δημοψήφισμα βρίσκονται κυρίως στο εξωτερικό και είναι …ο Μπαράκ Ομπάμα, η Άγγελα Μέρκελ και ο Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ, που έχουν καλέσει τους Ιταλούς να ψηφίσουν υπέρ του ναι.

Η αγωνία για την ιταλική οικονομία

Το δημοψήφισμα της Κυριακής στην Ιταλία μπορεί να εκτροχιάσει την πολιτική καριέρα του Ματέο Ρέντσι, αλλά εκείνο όμως που απασχολεί περισσότερο την Ευρώπη είναι η μοίρα του τραπεζικού συστήματος της χώρας. Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε η Κεντρική Τράπεζα της Ιταλίας το 2016, οι τράπεζες της χώρας είναι εκτεθειμένες σε κόκκινα δάνεια ύψους 360 δισεκατομμυρίων.

Κατά συνέπεια, οποιοδήποτε αποτέλεσμα αποσταθεροποιήσει την πολιτική σκηνή της χώρας θα στείλει δονήσεις και στο χρηματοπιστωτικό σύστημα της χώρας. Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες θα μπορούσαν να είναι δραματικές ακόμη και για το μέλλον της ευρωζώνης. Οι βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις, ωστόσο, θα αφορούν τις διαδικασίες διάσωσης δύο εκ των μεγαλύτερων ιταλικών τραπεζών, της Monde dei Paschi di Siena (MPS) και της UniCredit

Με την τυχόν επικράτηση του «ΟΧΙ», ο Ρέντσι, ανεξάρτητα από το τι έχει πει και «ξεπεί» είναι πιθανόν να παραιτηθεί. Και μια τέτοια εξέλιξη αναπόφευκτα θα επηρεάσει τους επενδυτές που έχουν εμπλακεί στο σχέδιο να χρησιμοποιηθούν ιδιωτικά κεφάλαια για την αναζωογόνηση των δύο τραπεζών. Εάν αυτός ο «επηρεασμός» φτάσει μέχρι του σημείου αποχώρησης των ιδιωτικών επενδυτών, ειδικά η MPS θα βρεθεί αντιμέτωπη με μία σκληρή διαδικασία εκκαθάρισης στη βάση των κανόνων της Τραπεζικής Ενωσης της ΕΕ, κάτι που θα επιφέρει μεγάλες ζημιές σε ομολογιούχους, μετόχους αλλά και μικροεπενδυτές.

Τούτο με τη σειρά θα είχε τοξικές συνέπειες για το πολιτικό σύστημα της Ιταλίας, ενδυναμώνοντας την ιδέα του Γκρίλο, για δημοψήφισμα σε σχέση με την παραμονή της χώρας στο ευρώ. Κι αν το ιταλικό σύστημα δεν επιτρέπει δημοψήφισμα για διεθνείς συνθήκες, οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι τουλάχιστον ένα 30% των Ιταλών επιθυμεί την επιστροφή στη λίρα, τάση που, αν διευρυνθεί περισσότερο, θα δημιουργήσει άλλη πολιτική και κοινωνική δυναμική.

Για να ολοκληρωθεί η εικόνα του οικονομικού πλαισίου εντός του οποίου διεξάγεται το δημοψήφισμα να αναφερθούν τα εξής στοιχεία: το δημόσιο χρέος της Ιταλίας φθάνει στο 132% του ΑΕΠ – η ανεργία ανέρχεται μεν στο 11.4%, αλλά ένας στους δύο νέους είναι χωρίς δουλειά –η άλλοτε κραταιά ιταλική βιομηχανία έχει μειώσει κατά 21% την παραγωγή της από την έναρξη της ευρωζώνης –το πρόβλημα των «κόκκινων δανείων» είναι μεγάλο για τις περισσότερες τράπεζες της χώρας – η μεσαία τάξη της Ιταλίας, όπως φαίνεται από μετρήσεις, αισθάνεται ότι δεν έχει επωφεληθεί από την παγκοσμιοποίηση

Φωτογραφία EPA/STEPHANIE LECOQC

Η Ευρωπαϊκή Ενωση

Το δημοψήφισμα της Ιταλίας προκαλεί «νευρικότητα» στους θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τις γενικότερες πολιτικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει για όλη την ΕΕ, αλλά και για τους ειδικούς λόγους εξασθένησης του τραπεζικού τομέα της χώρας, που προαναφέρονται.

Έτσι, το ενδεχόμενο σύγκλησης έκτακτης Συνόδου Κορυφής των 19 χωρών μελών της ευρωζώνης τις πρώτες μέρες μετά το ιταλικό δημοψήφισμα φαίνεται ότι συζητούν ευρωπαίοι αξιωματούχοι και εφόσον μια ήττα της κυβέρνησης Ρέντσι προκαλέσει αναταράξεις στις αγορές.

Πληροφορίες από τις Βρυξέλλες , θέλουν ορισμένους ευρωπαίους ηγέτες να έχουν ζητήσει από τον πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ να προετοιμάσει μια έκτακτη Σύνοδο στην περίπτωση που η απόρριψη των συνταγματικών αλλαγών του Ματέο Ρέντσι θέσει το ευρώ υπό την πίεση των αγορών. Οι υπηρεσίες του Τουσκ έχουν, πάντως, αρνηθεί να σχολιάσουν επισήμως αυτές τις πληροφορίες.