“Δίκαιη αποανάπτυξη αντί της κατάρρευσης”

του Γιώργου Κολέμπα

Αν στο τέλος του αιώνα θέλουμε η γη να είναι ακόμη ένας χώρος συμβατός με την ανθρώπινη διαβίωση, δεν θα το πετύχουμε χωρίς την απελευθέρωσή μας από τον εξαναγκασμό της οικονομικής «ανάπτυξης». Με οποιοδήποτε επίθετο μπροστά της, είτε «αέναης» που προτείνουν οι συμβατικοί οικονομολόγοι, είτε «βιώσιμης» που προτείνει ο ΟΗΕ, είτε «πράσινης»2 που προτείνουν τα περιβαλλοντικά κόμματα, είτε «δίκαιης» που πρότεινε τελευταία Ο ΣΥΡΙΖΑ και η διεθνής

Η ανθρωπότητα βρίσκεται σε σταυροδρόμι. Για πρώτη φορά στην ιστορία, αντιμετωπίζουμε παγκόσμιες οικολογικές κρίσεις, τις οποίες δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε με τεχνολογικά μέσα. Η κλιματική καταστροφή ήταν το πιο γνωστό παράδειγμα, μέχρι τώρα. Η υγειονομική κρίση του κορωνοϊού, εδώ και κάποιους μήνες, ήρθε να συμπληρώσει την εικόνα που έχει ο σύγχρονος άνθρωπος για το ζοφερό μέλλον που ξανοίγεται μπροστά του. Η ταχύτατη εξάπλωση της επιδημίας από περιοχή της Κίνας σε όλο τον πλανήτη-συνέπεια μιας παγκοσμιοποιημένης και αποτοπικοποιημένης πλανητικής καπιταλιστικής κοινωνίας, που μετακινείται όλο και ταχύτερα με αεροπορικά ταξίδια γύρω από τη γη- έχει δραματικές συνέπειες για τη ζωή και τις κάθε φύσης δραστηριότητες δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Παρόλο που βρίσκεται ακόμα στην αρχή της, οδήγησε ήδη σε κατάρρευση των χρηματιστηρίων-ανάλογης του 2008-επέφερε το κλείσιμο εκατομμυρίων επιχειρήσεων, μικρών και μεγάλων, την απόλυση- έστω προσωρινά- εκατοντάδων εκατομμυρίων εργαζομένων σε παγκόσμια κλίμακα, και να συνέτριψε μέσα σε λίγες βδομάδες βαθιά ριζωμένες συνήθειες και μοντέρνους τρόπους ζωής και κατανάλωσης. Το σημερινό «τσουνάμι» που επέφερε αυτή η υγειονομική κρίση-που πιθανά ήρθε για να μείνει με την εμφάνιση και άλλων νέων «υπερ-ιών», σαν συνέπεια του εμπορίου της άγριας ζωής ή της μετάλλαξης λόγω προσαρμογής των μικροβίων σε νέες περιβαλλοντικές συνθήκες που διαμορφώνει η ανθρωπότητα-υπάρχει ελπίδα ότι θα επιδράσει σημαντικά στην ατομική και συλλογική κοινωνική συνείδηση και οι άνθρωποι θα μάθουν από τα μέχρι τώρα «παθήματα», ώστε να αλλάξουν τη μέχρι τώρα κατεύθυνση προς την κατάρρευση του ανθρώπινου και πλανητικού μέλλοντος.

Αυτό το μέλλον αμαυρώνεται επίσης από πολλά  άλλα υπαρκτά προβλήματα, όπως  για παράδειγμα: της επερχόμενης διατροφικής κρίσης, της έλλειψης πόσιμου νερού, της συγκέντρωσης υπερπληθυσμών-σε μεγάλο βαθμό γερασμένων- σε τερατουπόλεις, όπου ο αέρας δεν εισπνέεται και της προοδευτικής αύξησης της αστικοποίησης της χρήσης γης εις βάρος των δασών και της άγριας ζωής, της εξαφάνισης των ειδών, της υποβάθμισης των εδαφών από τη βιομηχανική γεωργία με τις αντίστοιχες χημικές εισροές. Της αύξησης των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων στις ανθρώπινες κοινότητες κ.λπ.

Από την άλλη, η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας λόγω των δραστηριοτήτων του ανθρώπου, μπορεί να φθάσει σε σημεία καμπής (tipping-points), στα οποία ξεκινούν γεωφυσικές διεργασίες που θα συνεχίσουν να θερμαίνουν τον πλανήτη από μόνες τους, χωρίς την ανθρώπινη δραστηριότητα. Αυτά τα σημεία καμπής περιγράφονται ως μη αναστρέψιμα, επειδή η ανθρωπότητα δεν έχει τεχνολογία για να τα επηρεάσει, πόσο μάλλον να τα σταματήσει. Σήμερα για παράδειγμα, η τεράστια τήξη των επιφανειών πάγου στους πόλους, στη Γροιλανδία και στους υπόλοιπους παγετώνες της γης, έχει σαν αποτέλεσμα να αντανακλάται πίσω στο διάστημα όλο και λιγότερο από το εισερχόμενο ηλιακό φως. Μέσω αυτού του αποτελέσματος ο πλανήτης συνεχίζει να ζεσταίνεται αυτόματα, χωρίς να μπορούμε να παρέμβουμε.

Ένα άλλο επικίνδυνο σημείο μη επιστροφής είναι η απελευθέρωση των γιγάντιων κοιτασμάτων διοξειδίου του άνθρακα (CO2) και του μεθανίου στα παγωμένα υπεδάφη(Permafrost ), τα οποία πρόκειται να αποψυχθούν στο μέλλον από την υπερθέρμανση του πλανήτη. Στην ατμόσφαιρα, το μεθάνιο συμμετέχει στο φαινόμενο θερμοκηπίου, κατά 25 φορές περισσότερο από ό,τι το διοξείδιο του άνθρακα ανά μονάδα όγκου: ένας φαύλος κύκλος «του διαβόλου», όπου η ανθρωπότητα θα παρακολουθεί χωρίς να μπορεί να παρέμβει, όταν ξεκινήσει η διαδικασία του.

Το πεπερασμένο του πλανήτη

Εκτός από το κλιματικό σύστημα, υπάρχουν πολλά άλλα γήινα συστήματα, που είναι εξίσου σημαντικά για την επιβίωση του ανθρώπινου πολιτισμού και τα οποία θα καταστραφούν επίσης ανεπανόρθωτα. Σε όλα αυτά υπάρχει μια πεπερασμένη δυνατότητα για απορρόφηση των απόβλητων του παγκοσμιοποιημένου καπιταλιστικού παραγωγικοκαταναλωτικού συστήματος ή αναπλήρωση των υπερκαταναλώμενων φυσικών πόρων. Αυτή την περατότητα είναι δύσκολο να την αντιληφθεί ο καθένας μας.

Είναι δύσκολο για εμάς τους ανθρώπους να φαντασθούμε την εικόνα της περατότητας στην περίπτωση π.χ. της ατμόσφαιρας, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο όταν πρόκειται π.χ. για ένα χώρο εναπόθεσης σκουπιδιών στο έδαφος. Εδώ είναι πιο εύκολο να διαπιστώσουμε-και να μετρήσουμε- τη συγκεκριμένη χωρητικότητα. Όμως στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με την ίδια κατάσταση. Η αέρια, αόρατη συγκέντρωση των πολλών ουσιών που εναποθέτει η ανθρωπότητα στον- κοινό της- ατμοσφαιρικό χώρο «υγειονομικής ταφής», είναι παρόμοιας μορφής με την εναπόθεση των σκουπιδιών σε ΧΥΤΑ. Ενώ  για παράδειγμα το διοξείδιο του θείου επιστρέφει στο έδαφος ως όξινη βροχή, το CO2 και τα άλλα «θερμοκηπιακά» αέρια κατανέμονται ομοιόμορφα και για πολλές δεκαετίες στην ατμόσφαιρα και προκαλούν το μόνιμο -και συνεχές κάθε στιγμή- φαινόμενο του θερμοκηπίου, ανεξάρτητα από το που και πότε εκλύθηκαν αυτά τα αέρια στην ατμόσφαιρα.

Η εμπειρία από την μέχρι τώρα κλιματική αλλαγή

Ο στόχος που συμφωνήθηκε στο Παρίσι, δηλαδή να περιορισθεί η υπερθέρμανση του πλανήτη σε 1,5 βαθμούς Κελσίου σε σχέση με την προ-βιομηχανική περίοδο, παρέχει το κριτήριο αξιολόγησης για την αποτελεσματικότητα των μέτρων μείωσης των εκπομπών, με εμπειρικό τρόπο. Στην τελευταία έκθεσή της, η επιτροπή IPCC του ΟΗΕ αναφέρει ένα υπόλοιπο 270 δισεκατομμυρίων τόνων άνθρακα (C) ή ισοδύναμων 991 δισεκατομμυρίων τόνων CO2 που μπορεί, στην καλύτερη περίπτωση, να απορροφήσει η ατμόσφαιρα στην περίοδο 2013-2100, αν ο στόχος του 1, 5 ° τηρηθεί.

Με βάση αυτό, μπορεί εύκολα να καθορισθούν οι ετήσιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που αντιστοιχούν σε κάθε άτομο: Στα τέσσερα χρόνια μετά την αναφορά αυτή (2013-2016) οι εκπομπές ήταν στα 160 δισεκατομμύρια τόνους CO2, που αν αφαιρεθούν από τους 991 που ήταν ο προϋπολογισμός του 2013, μένουν 831 δισεκατομμύρια τόνοι CO2 που μπορούμε να εκπέμψουμε συνολικά από το 2017 έως το τέλος αιώνα. Διαιρεμένο με τα 83 χρόνια που μένουν, έχουμε ως αποτέλεσμα έναν ετήσιο προϋπολογισμό 10 δισεκατομμυρίων τόνων CO2. Με έναν αναμενόμενο, για το υπόλοιπο του αιώνα, παγκόσμιο πληθυσμό 9 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, αυτό οδηγεί σε ένα ετήσιο ποσό εκπομπής ενός περίπου τόνου CO2 ανά άτομο.

Μέχρι τα τελευταία χρόνια πριν τη Συμφωνία του Παρισιού, για παράδειγμα,ο μέσος κάτοικος των ΗΠΑ εξέπεμπε περίπου 20 τόνους, της Γερμανίας 10 τόνους, της Κίνας 4.6 τόνους, ενώ  αντίθετα του Μπαγκλαντές 0,3 τόνους και του Μάλι μόνο 50 κιλά.Για τον μέσο Έλληνα δεν έχουμε ακριβή στοιχεία, σύμφωνα όμως με στοιχεία του ΟΟΣΑ, στη 10ετία του 2000-2009 ο μέσος κάτοικος της χώρας εξέπεμπε κατά μέσο όρο 8,7 τόνους CO2.

Ας δούμε τι σημαίνει ο ετήσιος προυπολογισμός του ενός τόνου το άτομο μέχρι το 2100 π.χ. για τη Γερμανία, που υπάρχουν επαρκή στοιχεία και δηλώνει πρώτη ότι θα πάρει τα απαιτούμενα μέτρα για τη μείωση των εκπομπών της διεκδικώντας τον ρόλο της ηγέτιδας δύναμης για την προστασία του κλίματος. Ο προϋπολογισμός για όλους τους ανθρώπους στη Γερμανία των 83 εκατομμυρίων κατοίκων είναι 83 εκατομμύρια τόνοι το χρόνο , που είναι ένα φυσικό όριο το οποίο δεν πρέπει να υπερβαίνουν οι ετήσιες γερμανικές εκπομπές. Το 2015 η Γερμανία υπερέβη αυτόν τον προϋπολογισμό κατά δέκα φορές τουλάχιστον, αφού είχε εκπομπές 908 εκατομμυρίων τόνων CO2. Το όριο εκπομπών των 749 εκατομμυρίων τόνων που ορίζει η ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Γερμανίας για το 2020, θα υπερβεί κατά 9 φορές τον πραγματικό εθνικό της προϋπολογισμό.

Τα εμπειρικά ευρήματα δείχνουν το αδιέξοδο και την αδικία αυτού του σκόπιμου σχεδιασμού: το κλίμα  δεν έχει αποσταθεροποιηθεί εντελώς μέχρι σήμερα, μόνο και μόνο επειδή άλλοι άνθρωποι σε άλλα μέρη της γης εκπέμπουν πολύ λιγότερο από ό, τι δικαιούνται, σύμφωνα με τον παραπάνω προϋπολογισμό. Ζουν στην Αφρική, την Ασία, την Κεντρική και τη Νότια Αμερική και έχουν επωφεληθεί μόνο περιθωριακά από την ορυκτή ενέργεια. Και είναι ακριβώς αυτοί οι άνθρωποι που ζουν στις περιοχές που αντιμετωπίζουν σήμερα τους μεγαλύτερους κινδύνους από την αλλαγή του κλίματος μέσω των ολοένα συχνότερων και μεγαλύτερων τυφώνων, των πλημμυρών και της ξηρασίας. Οι άνθρωποι στα νησιωτικά κράτη του Ειρηνικού π.χ. πρέπει να φοβούνται ότι θα χάσουν ολόκληρα τα νησιά τους στη θάλασσα λόγω της ανόδου της στάθμης της.

Οι μη ρεαλιστικοί στόχοι που επέλεξε η σημερινή γενιά ενηλίκων είναι όμως  και μια επιβολή που δείχνει και την έλλειψη αλληλεγγύης προς τις επόμενες γενιές: όσο περισσότερο ξοδεύεται σήμερα ο προϋπολογισμός των εκπομπών από την συμφωνία του Παρισιού, τόσο λιγότερα θα μείνουν για τα παιδιά και τα εγγόνια που έχουν γεννηθεί σήμερα και που θα χρειασθούν επειγόντως πρόσθετους πόρους για να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Οι σημερινές γενιές δανείζονται σήμερα υπέρμετρους πόρους από τις επόμενες και τους κληρονομούν μεγάλα οικολογικά χρέη.

Το πάρτυ τέλειωσε!

Μείωση στο ένα δέκατο αυτό είναι το πρωτοφανές καθήκον της εποχής μας, στον «αναπτυγμένο» κόσμο. Οι καταναλωτικές κοινωνίες του παγκόσμιου Βορρά-Δύσης βρίσκονται μπροστά στην ανάγκη για μια βαθιά πολιτιστική αλλαγή. Για να είναι αυτή εποικοδομητική (γιατί ένα τελευταίο ξέσπασμα βίας και πόλεμος θα καταναλώσει τον πλανήτη γρήγορα και οριστικά), χρειάζεται οικολογική δικαιοσύνη και ισοκατανομή βαρών.

Η σημερινή νομολογία δεν κάνει το απαραίτητο παραπέρα βήμα και αγνοεί την εμπειρική σχέση μεταξύ των καταναγκασμών της καπιταλιστικής ανάπτυξης και των οικοσυστημάτων που καταρρέουν ανεπανόρθωτα. Είναι αδιανόητο π.χ. αυτό που συμβαίνει σήμερα:να αρκεί μια μόνο υπερατλαντική πτήση για την υπέρβαση του ετήσιου προϋπολογισμού CO2 του ταξιδιώτη και οι αεροπορικές εταιρείες να εξακολουθούν να μην πληρώνουν μέχρι σήμερα ούτε ένα σεντς φόρου πετρελαιοειδών για τα καύσιμα των αεροσκαφών τους. Η λογική μιας παγκόσμιας οικονομίας στην οποία λίγοι άνθρωποι έχουν τα πάντα και 2 δισεκατομμύρια δεν έχουν τίποτα, δεν μπορεί να σταθεί με τίποτα. Αυτό το πάρτι έχει ήδη τελειώσει, έτσι και αλλιώς.

Η απομάκρυνση από την ανάπτυξη είναι μια ασύγκριτα μεγάλη παρέμβαση και πρόκληση για το νομικό σύστημα κάθε χώρας3. Θα πρέπει να πούμε αντίο στους καπιταλιστικούς νόμους της αγοράς: ανταλλαγή αντί αγοράς, μοίρασμα και δανεισμός αντί ενοικίασης, κατοίκηση αντί κατοχής, δωρεά αντί μάρκετινγκ, περιορισμός αντί επέκτασης, εργασία αντί εκμετάλλευσης, συμφωνία και αποδοχή αντί διαταγής και υπακοής, νόημα και ουσία στην παραγωγή και τη χρήση αντί κατανάλωσης και επιδίωξης κέρδους. Θα πρέπει να μειώσουμε όχι μόνο τον χρόνο εργασίας με ισοκατανομή της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας, αλλά και με εισαγωγή ενός Βασικού Εισοδήματος4.Συνεπώς, εκτός από τους εμπειρογνώμονες στον τομέα της οικονομίας, θα πρέπει με βεβαιότητα να επανεκπαιδευτούν και οι νομικοί επιστήμονες και θα χρειασθεί επίσης να διαμορφωθεί ένα σύστημα δικαστικής δικαιοσύνης που να λειτουργήσει στην προοπτική μιας κοινωνίας αποανάπτυξης.

Το δικαιϊκό σύστημα θα πρέπει να βάλει μπροστά μια συστηματική αναθεώρηση των νόμων και να εξάγει πρακτικές γνώσεις από την καθημερινή διαχείριση των συγκρούσεων. Οι συγκρούσεις σίγουρα δεν θα λείπουν εάν για παράδειγμα τα αεροπλάνα θα πρέπει να κρατηθούν στο έδαφος, αν οι πόλεις αποκλείσουν τους κινητήρες καύσης από τα κέντρα τους. Μια υπάρχουσα κρατική μηχανή με χιλιάδες υπαλλήλους στις δημόσιες υπηρεσίες, δεν μπορεί να μετατραπεί σε έναν επιθυμητό ενεργητικό μηχανισμό πρόληψης, βιώσιμου σχεδιασμού και λήψης αποφάσεων, χωρίς μια σαρωτική αλλαγή στο  Δίκαιο ως όργανο οργάνωσης και ελέγχου. Χωρίς ένα ρωμαλέο κίνημα αποανάπτυξης-άμεσης δημοκρατίας-κοινοτισμού, που θα έχει καταφέρει να περάσει ως βασική αρχή το τέλος της ανάπτυξης, σε μια σειρά δημόσιες δομές, όπως ο αστικός και περιφερειακός προγραμματισμός, οι οικονομικές και πολιτιστικές υπηρεσίες, τα σχολεία και τα πανεπιστήμια. Αν δεν μπορέσουν όλες αυτές οι- αναβαθμισμένες από αυτό το κίνημα –δομές, να διαμορφώσουν εναλλακτικές λύσεις και βιώσιμες πρακτικές  στο πλαίσιο των καθορισμένων αρμοδιοτήτων τους.

Υπάρχει κάποια αλλαγή σε εξέλιξη

Το 2004, ο Βρετανός ερευνητής Rob Hopkins ίδρυσε το δίκτυο των πόλεων σε μετάβαση(Transition-Town Net ). Με τη βοήθεια τοπικών νομισμάτων, ο Χόπκινς θέλει να επιτύχει τη μαζική επανατοπικοποίηση μιας παραγωγής βασισμένης στην επιστροφή στα βασικά αναγκαία αγαθά. Αντί για βιομηχανικά γεωργικά προϊόντα των οποίων οι τιμές διαπραγματεύονται στα χρηματιστήρια σε όλο τον κόσμο και με αυτόν τον τρόπο έχουμε κερδοσκοπία σε βάρος των φτωχότερων αγροτών, οι περιφερειακές γεωργικές δομές πρέπει να επιτρέπουν και να επιδιώκουν την οικολογική και κοινωνικά δίκαιη παραγωγή από ελεύθερους αγρότες-ισες. Από το 2005, οι πόλεις Kinsale στην Ιρλανδία και Totnes στην Αγγλία εφαρμόζουν αυτό το πλάνο με τους κατοίκους τους. Οι άνθρωποι εδώ επιθυμούν να συμμετάσχουν στη διαδικασία απεξάρτησης από τα καύσιμα. Σε μόλις ένα χρόνο, αναπτύχθηκαν π.χ. στο  Totnes ένα τοπικό νόμισμα, αστικοί κήποι, ανταλλακτικά δίκτυα και η συμμετοχή των πολιτών σε έναν δημοκρατικό διάλογο.

Και στη Γερμανία οι άνθρωποι γίνονται δημιουργικοί για να ξεφύγουν από τους καταναγκασμούς του κέρδους και της ανάπτυξης και να ρυθμίσουν εκ νέου και με καλύτερη ποιότητα την καθημερινότητά τους. Για περισσότερα από 25 χρόνια, γίνεται πράξη ο συνδυασμός του κλασικού εταιρικού δικαίου με αυτό των συλλόγων κοινού σκοπού, πράγμα που επιτρέπει την αυτοδιαχείριση των συνθηκών ζωής και τη μακροχρόνια απεξάρτηση από την ιδιοκτησία.

Οι συνεταιριστικές ενώσεις ειδικά στη γεωργία, είχαν μια παράδοση στην Ευρώπη και πριν τη κρίση. Την συνεχίζουν εντονότερα και κατά τη διάρκειά της. Αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια ένα μοντέλο της λεγόμενης Κοινοτικά Υποστηριζόμενης Γεωργίας (ΚΥΓΕΩ), στο οποίο τα μέλη μπορούν να επισκέπτονται συμμετέχοντα αγροκτήματα και μαζί με τους αγρότες, υπολογίζουν τα έξοδα (μισθούς, υλικές δαπάνες, ζωοτροφές κ.λπ.) που απαιτούνται για την διαχείρισή τους κατά το επόμενο έτος. Αυτά τα έξοδα στη συνέχεια, μετατρέπονται ως μηνιαίες συνεισφορές για όλα τα μέλη, τα οποία βέβαια λαμβάνουν ως αντάλλαγμα για τις συνεταιριστικές μετοχές τους, εβδομαδιαίες μερίδες λαχανικών, γάλακτος και κρέατος. Διανέμονται δηλαδή πάντα μόνο αυτά που υπάρχουν κάθε φορά στα αγροκτήματα-μέλη. Το μοντέλο αποτελεί παράδειγμα γεωργίας που χαρακτηρίζεται από την ποιότητα, τη διαφάνεια, την αυτοδιαχείριση και κυρίως από τη μικρή αποδεκτή κλίμακα και την εγγύτητα των αποστάσεων.

Στην Ελλάδα της κρίσης των τελευταίων 10 χρόνων έχουν καταγραφεί περισσότερα από 3000 συλλογικότητες και έμπρακτα εγχειρήματα που βασίζονται στο ενδιαφέρον για το κοινωνικό μοντέλο της αποανάπτυξης, του κοινοτισμού και της αμεσοδημοκρατικής οργάνωσης, αποδεικνύοντας την υπαρκτή αντίσταση στην καταστροφή του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος.

Υπάρχουν λοιπόν στοιχεία που δείχνουν ότι επανεξετάζουμε και ξανασκεφτόμαστε την ανθρώπινη συνύπαρξη, την οικονομία, τη δομή των πόλεων και των κοινοτήτων κλπ., όταν δεν καθορίζουν τη ζωή μας και δεν έχουν και τόση σημασία οι καταναγκασμοί του κέρδους και της «ανάπτυξης».

Το ερώτημα «τι έχει νόημα;» στη ζωή μας, μπορεί να αποκτήσει κεντρική σημασία τα επόμενα χρόνια. Η εισαγωγή μιας οικολογικής μεθόδου ερμηνείας μπορεί να βοηθήσει στη λήψη των αποφάσεων και στις καλύτερες εκτιμήσεις για την βαρύτητα των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Ποια μορφή μπορούν να πάρουν τα συντάγματα σε κάθε χώρα, μετά το τέλος της ανάπτυξης; Πώς πρέπει να οργανωθεί η Ευρώπη και τα κράτη της, προκειμένου να προωθηθεί η παγκοσμιοποίηση της συνύπαρξης-η νέα οικουμενικότητα δηλαδή- και όχι η παγκοσμιοποίηση των εμπορευμάτων; Είναι ερωτήματα που μπορούν να απαντηθούν στα πλαίσια ενός νέου αξιακού συστήματος που θα υιοθετηθεί από τις κοινωνίες αποανάπτυξης.

*Συγγραφέας

1. Η Παγκόσμια τράπεζα προβλέπει ότι για την «πράσινη ανάπτυξη» θα χρειασθούμε μέχρι το 2050 ραγδαία αύξηση των εξορύξεων των ορυκτών μετάλλων: αλουμινίου, χαλκού, μόλυβδου, νικελίου και χάλυβα, εντατικοποίηση στην εκμετάλευση σπάνιων γαιών(ίνδιο, μολυβδένιο, νεοδύμιο) και ειδικότερα για υλικά αποθήκευσης ηλεκτρικής ενέργειας (κοβάλτιο, λίθιο, μαγγάνιο, νικέλιο) αύξηση της ζήτησης έως και 1000%.

2. Αν ο μέσος Ευρωπαίος σήμερα εκπέμπει 10 τόνους διοξειδίου το χρόνο, και ο στόχος της αύξησης της υπερθέρμανσης κατά 1,5 βαθμούς απαιτεί εκπομπή ενός μόνο τόνου, τότε απαιτείται μείωση στο 1/10

3. Η ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΑΕΙΦΟΡΙΑΣ,Γιώργος Σμπώκος, εκδόσεις Οκτώ, 2015.

4. Ενός Βασικού Εισοδήματος συνδεδεμένου με: 1) Κοινωνική ασφάλεια, κοινωνική δικαιοσύνη και αναδιανομή, 2) Άμεση Δημοκρατία, 3) Εναλλακτική και αλληλέγγυα οικονομία, 4) Ατομική και συλλογική κυριαρχία του χρόνου. Βλέπε περισσότερα στο

www.ert.gr