Το εθνικό ζήτημα σήμερα

Το κείμενο αυτό είναι εισήγηση-ομιλία κατά την παρουσίαση του βιβλίου του Πέτρου Παπακωνσταντίνου Το εθνικό ζήτημα στην εποχή μας που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Τόπος.

Το βιβλίο του Πέτρου Παπακωνσταντίνου αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πόνημα ακόμα και για όποιον διαφωνεί μερικώς ή ολικώς με τα συμπεράσματά του ή με διαπιστώσεις του.

Είναι μια συνολική κατόπτευση του χώρου και του χρόνου, μας υψώνει από την τριβή των καθημερινών, μας προσφέρει μια πανοραμική άποψη του πλανήτη, και μετά μας καλεί να δούμε το επί μέρους, το ειδικό τοπίο του εθνικού

Θέτει συγκροτημένα και με παραδειγματική μέθοδο τις όψεις του εθνικού ζητήματος.

Έτσι καθένας, έχει τώρα ένα συμπαγές σώμα για να οικοδομήσει με ακρίβεια τη συμφωνία ή να αντιπαρατεθεί με έναν διαφανή τρόπο.

Συμβάλλει δηλαδή σε έναν εμφανή και σοβαρό διάλογο, πράγμα που κάθε άλλο παρά αυτονόητο είναι στις μέρες μας.

Αυτή είναι η πρώτη και βασική επισήμανση.

Εν συνεχεία θέλω να κάνω μερικά ακόμα σχόλια, που δεν τα θεωρώ επί μέρους:

1. Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της εποχής μας (που αλλάζουν και πολλά στην αντίληψη για το εθνικό ζήτημα)

Αυτό είναι κρίσιμο. Ο κόσμος αλλάζει και πρέπει να δούμε τι αλλάζει. Εδώ εντοπίζεται η πρώτη και βασική μας αντίφαση, εννοώ της Αριστεράς.

Στα νέα δεδομένα χρειάζεται να χαραχτούν νέες προσεγγίσεις, στρατηγικές και τακτικές.

Αντ’ αυτού επικρατεί μια αμηχανία που προκάλεσε η ήττα, δηλ. η πανηγυρική επιβεβαίωσή της με την κατάρρευση του «υπαρκτού» (για όποιον δεν είχε καταλάβει την ήττα).

Κάποιοι λένε πως από τον ιμπεριαλισμό του Λένιν έχουν γίνει μόνο κάποιες ποσοτικές αλλαγές και κατά τ’ άλλα όλα είναι ίδια.

Άλλοι προσπαθούν να προσεγγίσουν αλλά επανέρχονται στα κλασικά και χρησιμοποιούν τα ίδια παλιά εργαλεία και αναλύσεις. Κάτι λένε, κάτι αισθάνονται, αλλά δεν προχωρούν αποφασιστικά…

Το φαινόμενο είναι παγκόσμιο. Η παγκόσμια αμηχανία της Αριστεράς.

Είναι λογικό. Μια νέα προσέγγιση πρέπει να θέσει σε αμφισβήτηση και να επανεξετάσει τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν ως τώρα. Το επαναστατικό κόμμα και πρόγραμμα, τη σχέση κόμματος και λαϊκού κινήματος, την έννοια και τη σημασία του έθνους…

(Φυσικά κάτι τέτοια δεν υπονοεί πως διαγράφονται οι επιστημονικές και πολιτικές κατακτήσεις, τα θεωρητικά εργαλεία του μαρξισμού και προσχωρούμε σε έναν «νέου τύπου» αγνωστικισμό).

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου που τίθεται το εθνικό κράτος στις μέρες μας προέρχεται από τον Καναδά.

Το 2009 η επαρχία του Οντάριο (η επαρχία με το μεγαλύτερο πληθυσμό στη χώρα), εν μέσω της οικονομικής κρίσης, ανακοίνωσε ένα σχέδιο δράσης για την κλιματική αλλαγή που είχε ως κεντρικό άξονα την απεξάρτηση τελείως από τον άνθρακα μέχρι το 2014. Ο σχετικός νόμος προέβλεπε ότι οι πάροχοι δεν θα ήταν μόνο μεγάλες εταιρείες αλλά και δήμοι, συνεταιρισμοί, κοινότητες αυτοχθόνων, που θα μπορούσαν να μπουν στην αγορά των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Για να μπουν οι πάροχοι στο πρόγραμμα έπρεπε να πληρούν κάποιες προϋποθέσεις που προέβλεπαν ότι το 40-60% του εργατικού δυναμικού και των υλικών θα έπρεπε να προέρχεται από την επαρχία του Οντάριο.

Το 2012 η περισσότερη ηλιακή ενέργεια στον Καναδά προερχόταν από το Οντάριο και στο Οντάριο είχε απομείνει μόνο ένας σταθμός παραγωγής ενέργειας που λειτουργούσε με καύση άνθρακα, κλπ., κλπ.

Ώσπου έδρασε η παγκοσμιοποίηση. Ο ΠΟΕ αποφάσισε πως οι ρήτρες της νομοθεσίας ήταν παράνομες, και αποτελούσαν διάκριση σε βάρος άλλων προμηθευτών. Από Ιαπωνία, Κίνα, ΕΕ, ΗΠΑ…

Και το σχέδιο κατέρρευσε. Το παράδειγμα προέρχεται από το βιβλίο της Ναόμι Κλάιν, Καπιταλισμός εναντίον κλίματος.

Ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου αποδεικνύει μέσα στις σελίδες του βιβλίου πως αυτή η νέα εποχή ανατρέπει ή έστω θέτει με άλλο τρόπο το εθνικό ζήτημα.

Τα 4 στοιχεία που δίνουν τα νέα ποιοτικά χαρακτηριστικά στην εποχή μας, όπως τα αξιολογεί στο βιβλίο είναι:

α) η σχεδόν καθολική επικράτηση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής σε παγκόσμια κλίμακα,

β) η χρηματιστικοποίηση, δηλ. η αλματώδης άνοδος του ειδικού βάρους που κατέχει το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο στο σύνολο της καπιταλιστικής οικονομίας,

γ) η ανάδυση της πρώτης πραγματικά παγκόσμιας παραγωγικής δύναμης, του ίντερνετ,

δ) ίσως το κυριότερο, όπως λέει, η τάση προς μια διεθνοποιημένη αλυσίδα παραγωγής.

Και για να είμαστε περισσότερο συνεπείς προς τη μέθοδο συνυπολογισμού-σύμπλεξης του αντικειμενικού με το υποκειμενικό, όπως κάνει ο Πέτρος στο βιβλίο, θα προσέθετα και μια πέμπτη κατηγορία: την πολιτιστική κυριαρχία-επέκταση.

Ως προαναγγελία των νέων δεδομένων που διαμορφώνονται ίσως χρειάζεται να υπογραμμίσω την είσοδο της ρομποτικής στην παραγωγή. Το μέγεθος των ανατροπών που θα φέρει στην κοινωνική συγκρότηση, τις εργασιακές σχέσεις, τους οικονομικούς συσχετισμούς κλπ. μπορεί να το δει κανείς σε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα:

Η Foxcon, είναι η ταϊβανέζικη εταιρεία που παράγει το iPhone και άλλες μικροσυσκευές για την Apple, Microsoft, Samsung… Ο Τέρι Γκου ιδρυτής και πρόεδρος της Foxcon ανακοίνωσε το 2011 ένα πρόγραμμα αγοράς 1 εκατ. ρομπότ που θα προστεθούν στους 1 εκατ. εργαζόμενους που απασχολεί, βάζοντας τέλος στη δημιουργία θέσεων εργασίας και αντικαθιστώντας πολλές ακόμα. Ο Γκου ελπίζει πως θα θέσει σε λειτουργία την πρώτη πλήρως αυτοματοποιημένη μονάδα παραγωγής μέσα στα επόμενα πέντε με δέκα χρόνια. (Αλεκ Ρος, Οι βιομηχανίες του μέλλοντος. Το βιβλίο εκδόθηκε στην Αμερική το 2016).

Αυτή λοιπόν είναι μια κάποια προσέγγιση της εποχής μας, που στο βιβλίο προσδιορίζεται ως «ολοκληρωτικός καπιταλισμός». Αναφερόμενος στις τρείς φάσεις στην εξέλιξη του ιμπεριαλισμού, υπογραμμίζει: «το νέο ιμπεριαλισμό της μεταψυχροπολεμικής εποχής. Είναι η εποχή του ολοκληρωτικού καπιταλισμού, που κυριαρχεί καθολικά στον πλανήτη και σε όλους τους τομείς της οικονομικής ζωής, τείνοντας να εξαλείψει κάθε κοινωνικό, περιβαλλοντικό και ηθικό φραγμό στη συσσώρευση κεφαλαίου».

Η μελέτη και εξιχνίαση των νέων δεδομένων της πραγματικότητας είναι ο ακρογωνιαίος λίθος πάνω στον οποίο θα στηριχτεί οποιαδήποτε πολιτική πρόταση.

Σχετικά λοιπόν με το εθνικό ζήτημα, λέει στο βιβλίο:

«Σε αντίθεση με τις εποχές του φιλελεύθερου καπιταλισμού και του κλασικού ιμπεριαλισμού, δεν μπορούν να νοηθούν σήμερα, πλην πολύ ειδικών περιπτώσεων, δίκαιοι αλυτρωτικοί εθνικισμοί με προοδευτικό ιστορικό ρόλο…

«Το σχήμα “άδικοι εθνικισμοί των μεγάλων κρατών που καταπιέζουν - δίκαιοι εθνικισμοί των μικρών κρατών που καταπιέζονται” το οποίο ίσχυε ως ένα βαθμό (και μόνο κατά προσέγγιση) την εποχή του κλασικού ιμπεριαλισμού, δεν ισχύει πια… Η αντιιμπεριαλιστική δυναμική των περισσοτέρων από τα απελευθερωμένα έθνη εξαντλήθηκε πολύ γρήγορα… Ο αγώνας αυτών των λαών σήμερα εναντίον της οικονομικής νεοαποικιοκρατίας προϋποθέτει τη ρήξη και με τη δική τους αστική τάξη, η οποία δεν διεκδικεί τη χειραφέτηση από το διεθνές σύστημα του ιμπεριαλισμού αλλά μια καλύτερη θέση μέσα στο σύστημα». (βλ. και τη συμπεριφορά της ελληνικής αστικής τάξης στα μνημόνια).

«Οποιαδήποτε προσπάθεια ριζοσπαστικής αλλαγής σε εθνική κλίμακα είναι μοιραίο να διεθνοποιείται γρήγορα και να αποκτάει χαρακτήρα σύγκρουσης με το διεθνές σύστημα του ιμπεριαλισμού».

«Το υπ’ αριθμόν ένα πραγματικό εθνικό ζήτημα για όλους τους λαούς του πλανήτη στη σημερινή ιστορική φάση είναι η κατάκτηση της εθνικής-λαϊκής κυριαρχίας από το διεθνές κεφάλαιο και τους ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς -ΝΑΤΟ, ΕΕ, ΔΝΤ κ.ά. - που το υπηρετούν».

2. Μια παρατήρηση για τη μέθοδο προσέγγισης: Υποκειμενικό-αντικειμενικό.

Από τη μια είναι η αντικειμενική πορεία του καπιταλισμού. Η συσσώρευση του κεφαλαίου, η αναζήτηση αγορών και κέρδους, η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους που οδηγεί σε νέες αναζητήσεις κλπ. Πως μπορεί να ξεχωρίσει αυτό από την παρέμβαση των υποκειμένων και από τη χάραξη της κάθε φορά πολιτικής, που θεωρείται το υποκειμενικό στοιχείο της Ιστορίας; Την απόφαση του Νίξον για την κατάργηση του Μπρέτον Γουντς, την πολιτική της Θάτσερ, την ταξική πάλη, την αντίσταση που προβάλλεται κάθε φορά κοκ.

Το παράδειγμα της παγκοσμιοποίησης και του φιλελευθερισμού είναι ενδεικτικό. Η ανάγκη ανάταξης της κερδοφορίας, μετά την κρίση του 1970, οδήγησε σε μέτρα που άνοιγαν το δρόμο για την παγκοσμιοποίηση. Σε συνδυασμό με τις νέες τεχνολογίες που έδιναν τη αντικειμενική βάση.

Αλλά έπρεπε να παρακαμφθεί το εργατικό κίνημα. Στις ΗΠΑ στα εργοστάσια είχαν τέτοιες κατακτήσεις που τα συνδικάτα έθεταν όρους για την εισαγωγή νέων τεχνολογιών στην παραγωγή, ώστε να διασφαλίζονται οι θέσεις εργασίας. Ο Αλαν Γκρίνσπαν απειλούσε τότε να ανοίξει τα σύνορα ώστε να έρθουν μετανάστες για να πάρουν τις ανειδίκευτες θέσεις και να πιέσουν το εργατικό κίνημα.

Στη Μεγάλη Βρετανία η Θάτσερ έπρεπε να συντρίψει το εργατικό κίνημα μέσω της κατίσχυσης της επί των ανθρακωρύχων στη συγκλονιστική εκείνη απεργία τους, η έκβαση της οποίας εν πολλοίς έκρινε την τύχη του νεοφιλελευθερισμού στη χώρα και όχι μόνο.

«Τα οικονομικά είναι η μέθοδος», είχε πει τότε η Μάργκαρετ Θατσερ, «ο στόχος είναι να αλλάξουμε την καρδιά και την ψυχή»

Ο Κλίντον, στην επόμενη φάση του νεοφιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης, το 1993 όταν υπέγραψε το νόμο που επικύρωνε τη NAFTA είπε πως ήθελε να ευχαριστήσει «τους οικολόγους που βγήκαν μπροστά και συνεργάστηκαν μαζί μας, παρόλο που πολλοί από αυτούς δέχονταν σκληρή κριτική, ιδίως από το οικολογικό κίνημα» (Ας σημειωθεί πως η επίδραση των οικολογικών οργανώσεων που συνήργησαν ήταν καταλυτική, καθώς η συμφωνία κινδύνευε να μην περάσει στο Κογκρέσο διότι πολλοί από το Δημοκρατικό Κόμμα δήλωναν πως θα την καταψηφίσουν).

Για να γίνει πιο καθαρή η σημασία της συμφωνίας αξίζει να θυμηθούμε τη συνέχεια της δήλωσης Κλίντον:

«Έχουμε σήμερα την ευκαιρία να κάνουμε ό,τι έκαναν οι γονείς μας πριν από εμάς. Έχουμε την ευκαιρία να ξαναφτιάξουμε τον κόσμο. Βρισκόμαστε στα πρόθυρα μια παγκόσμιας οικονομικής επέκτασης».

Θέλω να πω πως η Ιστορία είναι ένα μείγμα αντικειμενικών και υποκειμενικών παραγόντων που ορίζουν εν τέλει την πορεία των εξελίξεων. Είναι εκείνα τα περίφημα Αν… που μπορεί να καταλήγουν σε ειρωνείες του τύπου «αν η γιαγιά μου είχε καρούλια» κλπ., όμως ορίζουν τελικά την πραγματικότητα και την εξέλιξή της. Γεγονός που έχει ιδιαίτερη σημασία στο παρόν, όταν η αντικειμενικοποίηση των πάντων (όλα είναι μοιραία πορεία της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων) καθηλώνει το ρόλο των υποκειμένων, την αντίσταση, την ελπίδα τους να νικήσουν.

3. Αυτό ορίζει και τη σημερινή πραγματικότητα.

Η ανάδειξη Τραμπ, το Brexit, είναι συνδυασμός των δυο παραγόντων, με έντονη τη σημασία των υποκειμένων που αναζητούν μια απάντηση στο αδιέξοδο στο οποίο οδηγεί ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός, τόσο σε τμήματα της αστικής τάξης, όσο και σε πολύ ευρύτερα τμήματα των μαζών που ωθούνται στο περιθώριο και αναζητούν αγωνιωδώς κάποιο σταθερό σημείο αναφοράς.

Σε έναν κόσμο κατακερματισμένο αναζητούν μια ενότητα να πιστέψουν ή να ανακουφιστούν, έστω. Και επειδή η Αριστερά δεν το παρέχει ακολουθούν τυχοδιωκτικά σχέδια, όπως τον Τραμπ ή τις ακροδεξιές εκδοχές στην Ευρώπη, αναζητούν το έθνος ως σταθερό σημείο, τη θρησκευτική πίστη κλπ.

Όπως λέει ο αμερικανός μαρξιστής Ντέηβιντ Χάρβεϊ (Δρόμοι και τρόποι του κόσμου):

«Αναδύονται βαθύτερα ζητήματα που αφορούν το νόημα και τη ερμηνεία. Όσο μεγαλύτερη είναι η προσωρινότητα (το προσωρινό συμβόλαιο στα πάντα μετατρέπεται στο σήμα κατατεθέν του μεταμοντέρνου ζην, λέει λίγο πιο πάνω) τόσο πιο επιτακτική καθίσταται η ανάγκη να ανακαλυφθεί ή να κατασκευαστεί κάποιου τύπου αιώνια αλήθεια που ίσως βρίσκεται εκεί μέσα». Και αναφέρει τη θρησκευτική αναβίωση, τον εθνικισμό, τον τοπικισμό κλπ.

4. Ποια είναι η ουσία όμως του εθνικού ζητήματος σήμερα;

Στο παρελθόν η Αριστερά είχε σπουδαίες εξάρσεις, όπως η εθνική αντίσταση, αλλά και συνάμα μεγάλες ολισθήσεις, όπως η αναζήτηση συμμάχων σε μια δήθεν εθνική αστική τάξη.

Στη σκιά των λαθών και των μεγαλουργημάτων, και υπό την επίδραση της ιδεολογικής-στρατηγικής αμηχανίας συχνά μηχανεύται σχήματα υπέρβασης που οδηγούν σε νέα αδιέξοδα.

Έτσι υπέκυψε και υποκύπτει στη γοητεία του κοσμοπολιτισμού, ΕΕ, ολοκληρώσεις κλπ., και εν συνεχεία, διαψευσμένη, ξαναγυρίζει και τον αντικαθιστά με έναν νέο εθνικισμό.

Έτσι μπήκε και μπαίνει στη λογική να ιεραρχεί τους ιμπεριαλιστές, και στο όνομα του κύριου και κυρίαρχου να αποθεώνει και να υποκύπτει στον άλλον.

Όμως για την Αριστερά, ας το πω με τον τρόπο αφορισμού, δεν υπάρχει ταξικός αγώνας χωρίς να είναι αντιιμπεριαλιστικός, ούτε αντιιμπεριαλιστικός αγώνας χωρίς να είναι ταξικός.

Στο βιβλίο υπάρχουν σαφείς αναφορές:

«Αν κάτι έδειξε η πικρή εμπειρία της τελευταίας Χαμένης Άνοιξης στη νεότερη Ελλάδα είναι ότι στην εποχή μας το εθνικό πρόβλημα δεν μπορεί να λυθεί παρά μόνο μαζί με το κοινωνικό, κι ότι η λύση του δεν είναι προϊόν αγγελικής ομόνοιας “ολόκληρου του έθνους”, αλλά πεδίο ιστορικής σύγκρουσης του έθνους των εργαζομένων με το έθνος των ολιγαρχών».

«Αντιιμπεριαλιστικός αγώνας δεν μπορεί να νοείται ως υποκατάστατο του αντικαπιταλιστικού, αλλά ως ιδιαίτερη αιχμή του» και ασφαλώς ο εθνικός αγώνας μπορεί να είναι μόνο αντιιμπεριαλιστικός.

«Η συνάρθρωση του αυθόρμητου λαϊκού αντιιμπεριαλισμού με το συνειδητό αγώνα για την κοινωνική αλλαγή, σε ρήξη με τον αντιδραστικό εθνικισμό, εξακολουθεί να αποτελεί μείζον στρατηγικό πρόβλημα της ελληνικής Αριστεράς», αναφέρει ο συγγραφέας στη σελίδα 194.

Εν τέλει η υπέρβαση των εθνών δεν μπορεί να γίνει παρά από την άποψη της κομμουνιστικής προοπτικής!