Η σπάνια ομορφιά της Πίνδου

Το Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου ιδρύθηκε το 2005 με την ΚΥΑ 23069/ΦΕΚ 639Δ’ (14/6/2005). Βρίσκεται στη βορειοδυτική Ελλάδα και διοικητικά ανήκει στις Περιφερειακές Ενότητες Ιωαννίνων και Γρεβενών. Αποτελεί το μεγαλύτερο χερσαίο Εθνικό Πάρκο της χώρας μας, με έκταση 1.969.741 στρέμματα περιλαμβάνοντας στα όρια του ολόκληρη την περιοχή του Ζαγορίου, περιοχές της Κόνιτσας και του Μετσόβου, καθώς και το δυτικό τμήμα της Περιφερειακής Ενότητας

Γρεβενών. Η δημιουργία του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου με την ενοποίηση των περιοχών αυτών έχει ως κύριο σκοπό τη διατήρηση, προστασία και ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής.

Το Εθνικό Πάρκο περιλαμβάνει το δεύτερο σε ύψος βουνό της χώρας μας, τον Σμόλικα (2.637m), την επιβλητική οροσειρά της Τύμφης, τον ορεινό όγκο του Λύγκου, της Βασιλίτσας, του Μιτσικελίου και άλλα χαμηλότερα βουνά. Εντός της προστατευόμενης περιοχής πηγάζουν οι ποταμοί Αώος, Βοϊδομάτης και Βενέτικος, καθώς και οι παραπόταμοι του Αράχθου Βάρδας και Ζαγορίτικος. Εντυπωσιακό στοιχείο του Εθνικού Πάρκου αποτελούν τα φαράγγια και οι χαράδρες με κυριότερα το φαράγγι του Βίκου και τη χαράδρα του Αώου στην περιοχή των Ιωαννίνων, τα φαράγγια Πορτίτσας, Μικρολίβαδου και Τσούργιακα στην περιοχή των Γρεβενών.

Οι ψηλές και απόκρημνες κορυφές δημιουργούν ένα έντονο και πολυσχιδές ανάγλυφο με ποικιλία οικοτόπων και ειδών. Οι εναλλαγές οικοσυστημάτων προσφέρουν στην περιοχή μοναδικές εικόνες όλες τις εποχές του χρόνου, οι χρωματικές εναλλαγές των δασικών ειδών του Όρλιακα για παράδειγμα θεωρούνται μοναδικές στη χώρα μας, γι’ αυτό και εύστοχα ο Όρλιακας ονομάσθηκε το «βουνό των χρωμάτων». Σε όλη την έκταση του Εθνικού Πάρκου φιλοξενούνται πολλά σπάνια, ενδημικά και απειλούμενα είδη συνθέτοντας μια εξαιρετική βιοποικιλότητα, η οποία καθορίζει και την ιδιαίτερη οικολογική αξία της περιοχής.

Εντός της προστατευόμενης περιοχής του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου έχουν οριστεί δύο Ζώνες προστασίας στις οποίες προβλέπονται αυστηρότεροι περιορισμοί για την προστασία των οικοσυστημάτων τους. Συγκεκριμένα, χαρακτηρίζονται ως Περιοχές Προστασίας της Φύσης (Ζώνη Ι) οι τρεις πυρήνες του Εθνικού Πάρκου, που είναι ο πυρήνας του Εθνικού Δρυμού Πίνδου (ΒάλιαΚάλντα), το φαράγγι του Βίκου και η χαράδρα του Αώου. Γύρω από τις παραπάνω περιοχές, καθώς και σε ορισμένες επιπρόσθετες θέσεις του Εθνικού Πάρκου, εκτείνονται οι Ζώνες Διατήρησης Οικοτόπων και Ειδών (Ζώνη ΙΙ) σε τέσσερεις επιμέρους περιοχές. Τέλος, εκτός του Εθνικού Πάρκου και για την αποτελεσματικότερη προστασία του, έχουν χαρακτηριστεί ως Περιφερειακές Ζώνες (Ζώνη Π) τέσσερις επιμέρους περιοχές.

Οι ορεινοί όγκοι

Το Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου περιλαμβάνει τα ορεινά συγκροτήματα που απαρτίζουν το μεγαλύτερο μέρος, από το βόρειο τμήμα, της οροσειράς της Πίνδου, της μεγαλύτερης και σημαντικότερης οροσειράς της χώρας μας, με μήκος 230 χιλιόμετρα και πλάτος 70 χιλιόμετρα.Οι κυριότεροι ορεινοί όγκοι που περιλαμβάνονται στο Εθνικό Πάρκο είναι: ο Σμόλικας, το δεύτερο σε ύψος βουνό της Ελλάδας (2.637 m), η Τύμφη (2.497 m), η Βασιλίτσα (2.249 m), ο Λύγκος (2.177 m), ο Ζυγός (1.820 m) και αρκετά άλλα μικρότερα σε έκταση και υψόμετρο βουνά όπως η Τραπεζίτσα (2.022 m.), η ΤσούκαΡόσσα (1.987 m), το Φλάμπουρο (1.914 m), ο Κλέφτης (1.846 m), το Μιτσικέλι (1.810 m), ο Κουκουρούντζος (1.785 m), η Κούστα (1.731 m), ο Κοζιακός (1.622 m) και ο Όρλιακας (1.443 m).Από τις βραχώδεις κορυφές και τις πυκνοδασομένες πλαγιές τους ρέουν πολυάριθμα ρέματα και ποτάμια με κυριότερα τον Αώο, το Βοϊδομάτη, τον Βενέτικο και τους παραπόταμους του Άραχθου: Βάρδα και Ζαγορίτικο. Επίσης το εντυπωσιακό ορεινό ανάγλυφο του εδάφους κοσμούν δεκάδες όμορφα ορεινά χωριά με μακρόχρονη ιστορία και ξεχωριστή αρχιτεκτονική.

Οι κλιματικές συνθήκες

Οι κλιματικές που επικρατούν στην προστατευόμενη περιοχή είναι συνθήκες τυπικές των ψηλών βουνών με τα πλούσια δάση. Το κλίμα, ενδιάμεσο του μεσογειακού και του μεσευρωπαϊκού, με γενικά κρύους χειμώνες και δροσερά και υγρά καλοκαίρια, διαφοροποιείται ανάλογα με την υψομετρική ζώνη και επηρεάζεται καθοριστικά από το πολυσχιδές ανάγλυφο.Χαρακτηριστικό είναι ότι η περιοχή δέχεται τις περισσότερες βροχοπτώσεις στην Ελλάδα, γεγονός που αποτυπώνεται στην εκτεταμένη φυτοκάλυψη. Στα μεγάλα υψόμετρα οι χειμώνες είναι πολύ δριμείς με χαμηλές θερμοκρασίες, νεφώσεις, άφθονες βροχές, παγετούς, συχνές χιονοπτώσεις και παρατεταμένη χιονοκάλυψη που διαρκεί από τον Οκτώβριο έως το Μάιο. Στα χαμηλότερα υψόμετρα το κλίμα γίνεται ηπιότερο, η χιονοκάλυψη διαρκεί λίγες εβδομάδες οι παγετοί περιορίζονται σημαντικά σε χρονική διάρκεια, υπάρχει περιορισμένη ηλιοφάνεια και οι βροχές είναι λιγότερες το καλοκαίρι. Το ετήσιο θερμοκρασιακό εύρος είναι ιδιαίτερο μεγάλο.

Η χλωρίδα

Στο Εθνικό Πάρκο της Βόρειας Πίνδου απαντώνται 2.100 περίπου είδη φυτών, στα οποία περιλαμβάνονται εντυπωσιακά λουλούδια, όπως τα πέντε είδη άγριου κρίνου λείριο το πάλλευκο, λείριο το χαλκηδονικό, λείριο του Χελδράιχ, λείριο το αλβανικό και λείριο το μάρταγον. Κάποια είδη, όπως το τελευταίο, εντοπίζονται μόνο στην Ελλάδα και πουθενά αλλού στον κόσμο.Άλλα χαρακτηριστικά είδη λουλουδιών του Εθνικού Πάρκου που τραβούν την προσοχή του επισκέπτη είναι ο νάρκισσος ο ποιητικός, η τουλίπα η αυστραλιανή, η γεντιανή η εαρινή, ο αθάνατος, η σαξιφράγκα η σπρουνέρειος και πολλά άλλα.

Διάσημα επίσης είναι τα βότανα με φαρμακευτικές ιδιότητες του Εθνικού Πάρκου, τα οποία οι περίφημοι Βικογιατροί (περιπλανώμενοι πρακτικοί θεραπευτές), χρησιμοποιούσαν για να γιατρέψουν κάθε πόνο. Γνωστότερα από αυτά είναι: η μέντα, το φασκόμηλο, η σατουρέγια, το θυμάρι, το τσάι του βουνού, ο ελλέβορος ο κυκλόφυλλος, η δάφνη η ολεοειδής, το επιλόβιο, το κώνειο, η γαλατσίδα, ο σαμπούκος ο έβουλος, το βεράτρο το λευκό και πολλά άλλα.Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η χλωρίδα των βουνών με οφιολιθικό γεωλογικό υπόστρωμα, δηλαδή του Σμόλικα, της Βασιλίτσας, του Λύγγου, του Φλάμπορου κ.ά., καθώς περιλαμβάνει αρκετά φυτά που έχουν προσαρμοστεί να ζουν σε εδάφη με υψηλές συγκεντρώσεις μετάλλων, όπως το άλυσσο του Σμόλικα, το άλλιο το σφαιροκεφαλοειδές, η βιόλα η αλβανική, το γκάλιο το οφιολιθικό, το κεράστριο του Σμόλικα, το κενταύρειο το πταρμικόφυλλο κ.ά.

Τις κορυφές, πλαγιές και τα κοιλώματα του Εθνικού Πάρκου στολίζουν πανέμορφες ορχιδέες σε μεγάλους και μικρούς πληθυσμούςΑλλά αξιόλογα είδη φυτών με περιορισμένη γεωγραφική κατανομή στα όρια του Εθνικού Πάρκου είναι: η ραμόντα η σερβική, η εντομοφάγος πινγκουϊκουλα η κρυσταλλοειδής, η ίριδα η γερμανική κ.ά. Πλούσια είναι επίσης και η μυκοχλωρίδα του Εθνικού Πάρκου η οποία περιλαμβάνει χιλιάδες είδη μανιταριών, ανάµεσα στα οποία έχουν προσδιορισθεί και καταγραφεί μέχρι σήμερα μόνο στην περιοχή των Γρεβενών περίπου 2.000 είδη.

Πανίδα

H άγρια πανίδα του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου είναι πλούσια τόσο σε συνολικό αριθμό ειδών, όσο και σε σπάνια και προστατευόμενα είδη. Σχεδόν όλα τα μεγάλα θηλαστικά της ηπειρωτικής Ελλάδας, είτε είναι σπάνια, όπως η αρκούδα, ο λύκος, ο αγριόγατος, η βίδρα, το αγριόγιδο και το ζαρκάδι, είτε περισσότερο κοινά, όπως το αγριογούρουνο παρουσιάζουν αξιόλογους πληθυσμούς στην περιοχή. Άλλα μικρότερα θηλαστικά που απαντώνται στο Εθνικό Πάρκο είναι η αλεπού, ο ασβός, ο λαγός, ο σκαντζόχοιρος, ο σκίουρος, το κουνάβι(, το σπάνιο δασοκούναβο, πολλά μικροθηλαστικά και αρκετά είδη νυχτερίδων. Συνολικά στο Εθνικό Πάρκο απαντώνται πάνω από 60 είδη θηλαστικών.

Στο σύνολο των περισσότερων από 180 ειδών πουλιών της περιοχής, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αρπακτικά πουλιά και κυρίως ο Ασπροπάρης, ο Χρυσαετός, ο Πετρίτης, ο Σταυραετός, ο Φιδαετός και το Χρυσογέρακο. Επίσης, αξιόλογη είναι η παρουσία δρυοκολαπτών, όπως ο μεγάλος μαύρος δρυοκολάπτης και ο βαλκανικός δρυοκολάπτης. Παράλληλα, στο Εθνικό Πάρκο απαντώνται και άλλα σημαντικά είδη, όπως η ορεινή Πέρδικα, η Βουνοπαπαδίτσα, η Τοιχόδρομα, ο Νεροκότσυφας, ο Μαυροπελαργός, η Χιονάδα, ο Χιονόστρουθος κ.ά.

Στα περίπου 30 είδη ερπετών του Εθνικού Πάρκου συγκαταλέγονται 16 είδη σαύρας, 10 είδη φιδιών και 4 είδη χελώνας. Στα ποτάμια και τα ρέματα του Εθνικού Πάρκου ζουν 17 είδη ψαριών. Αξίζει να αναφέρουμε το ενδημικό είδος του ποταμού Αώου, τον πινδοβίνο, τον σπάνιο για την Ελλάδα χειλά, που συναντάται στο σύμπλεγμα του ποταμού Αώου και των παραποτάμων του, καθώς και τα περισσότερο κοινά είδη, όπως είναι η πέστροφα, ο κέφαλος των γλυκών νερών, ο σύρτης και η μπριάνα.

Η ανθρώπινη παρουσία

Το Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου περικλείει 68 οικισμούς εντός του ενώ άλλοι 14 οικισμοί βρίσκονται στα όρια αυτού. Οι οικισμοί του διακρίνονται σε πέντε ανθρωπογεωγραφικές ενότητες.

Το Ζαγόρι, με το όνομά του να δηλώνει στη σλάβικη διάλεκτο «τον τόπο πίσω από το βουνό», αποτελεί την πρώτη ενότητα με 36 οικισμούς του να βρίσκονται εντός των ορίων του Πάρκου και 5 κοντά στα όριά του με μεγάλες εκτάσεις τους εντός του. Με κοινή ιστορία, οικονομική και κοινωνική συγκρότηση και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, ως αποτέλεσμα του ιδιότυπου φορολογικού και διοικητικού καθεστώτος που γνώρισε κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. Οι περισσότεροι οικισμοί παρουσιάζουν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον και προστατεύονται ως παραδοσιακοί. Σήμερα οι κύριες ασχολίες των κατοίκων του Ζαγορίου είναι ο τουρισμός, η κτηνοτροφία, η γεωργία και η δασοπονία.Η περιοχή της Κόνιτσας αποτελεί την δεύτερη ενότητα με 12 οικισμούς να βρίσκονται εντός του Εθνικού Πάρκου και 3 στα όρια αυτού. Οι κάτοικοι των οικισμών της Κόνιτσας ασχολούνται με την κτηνοτροφία, την γεωργία, την οικοδομική τέχνη, την δασοπονία και τελευταία με τον τουρισμό.Η περιοχή του Μετσόβου αποτελεί την τρίτη ενότητα με τον οικισμό της Μηλέας να βρίσκεται εντός του Εθνικού Πάρκου και τον οικισμό της Χρυσοβίτσας στα όρια της έκτασής του. Οι κύριες ασχολίες των κατοίκων της περιοχής είναι η δασοπονία, ξυλογλυπτική, η γεωργία (π.χ. η καλλιέργεια της πατάτας στη Χρυσοβίτσα), η κτηνοτροφία και ο τουρισμός.Τα ορεινά Βλαχοχώρια: Σαμαρίνα, Σμίξη, Περιβόλι, Αβδέλλα και Κρανιά αποτελούν την τετάρτη ανθρωπογεωγραφική ενότητα του Εθνικού Πάρκου. Χτισμένα στις ήπιες πλαγιές των βουνών του Σμόλικα, της Βασιλίτσας και του Λύγκου ανήκουν διοικητικά στον Περιφερειακή Ενότητα Γρεβενών. Οι κάτοικοί τους ασχολούνται κυρίως με τη μετακινούμενη κτηνοτροφία, τη δασοπονία και τον τουρισμό.Τα χωριά των Κοπατσαραίων, τα οποία διοικητικά ανήκουν επίσης στην Περιφερειακή Ενότητα Γρεβενών αποτελούν την πέμπτη ενότητα οικισμών του Εθνικού Πάρκου. Βρίσκονται ανατολικά από τα ορεινά Βλαχοχώρια, σε υψόμετρο 800- 1.200, στη λεκάνη απορροής του ποταμού Αλιάκμονα. Δεκατέσσερα (14) από αυτά βρίσκονται εντός του Εθνικού Πάρκου και 5 στα όριά του. Το όνομα τους προέρχεται από τη βλάχικη λέξη κουπάτσι που σημαίνει δρυς, καθώς όλοι οι οικισμοί είναι χτισμένοι στη ζώνη της δρυός. Κύρια ασχολία των κατοίκων είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία, ενώ στο παρελθόν πολλοί ασκούσαν το επάγγελμα του αγωγιάτη ή κυρατζή (μετακίνηση ανθρώπων ή προϊόντων με υποζύγια επί πληρωμή).

Τα πέτρινα γεφύρια

Οι κάτοικοι της Βόρειας Πίνδου για τις καθημερινές τους ανάγκες χρησιμοποιούσαν ανέκαθεν ένα πολυσύνθετο και λειτουργικό δίκτυο μονοπατιών. Παράλληλα, η ιδιαίτερη μορφολογία του εδάφους, το κλίμα με τις συχνές βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις, καθώς και τα πολλά ορμητικά ρέματα και ποτάμια, επέβαλαν την κατασκευή πέτρινων τοξοτών γεφυριών εξυπηρετώντας έτσι την επικοινωνία μεταξύ των οικισμών.Η κατασκευή των γεφυριών απαιτούσε μεγάλη δεξιοτεχνία, γι’ αυτό και το χτίσιμό τους ήταν έργο εξειδικευμένων μαστόρων, οι περισσότεροι από τους οποίους προέρχονταν από τα χωριά της Κόνιτσας και του Βόιου. Τα φυσικά χαρακτηριστικά της θέσης που επέλεγε ο πρωτομάστορας ήταν καθοριστικά για το χτίσιμο του γεφυριού. Όλα τους είναι κατασκευασμένα κατά τη διάρκεια του 18ου και 19ου αιώνα με τη χρηματοδότηση πλούσιων κατοίκων ή Τούρκων διοικητών, που έδιναν και το όνομά τους στο γεφύρι.Σήμερα σώζονται περίπου 80 πέτρινα γεφύρια σ’ όλη την περιοχή της Βόρειας Πίνδου, τα οποία ανάλογα με το πλάτος του ποταμού είναι στην πλειοψηφία τους μονότοξα, δίτοξα ή τρίτοξα.

Τα μοναστήρια

Πολυάριθμα μοναστήρια βρίσκονται διάσπαρτα στην περιοχή της Βόρειας Πίνδου και εντοπίζονται κυρίως σε σημεία εκτός των οικισμών με εξαιρετική θέα. Τα παλαιότερα εξ αυτών ανάγονται στην εποχή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Δ’ Πωγωνάτου και είναι η Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Βοτσάς (672) στο Γρεβενίτι και η Ιερά Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στην Κλειδωνιά.Τα περισσότερα από τα μοναστήρια αποτελούσαν πολύ σημαντικά κέντρα θρησκευτικού, κοινωνικού, πολιτιστικού, εκπαιδευτικού και οικονομικού χαρακτήρα για την περιοχή. Παρουσιάζουν αξιόλογα δείγματα αρχιτεκτονικής, τοιχογραφιών και ξυλογλυπτικής όμως δυστυχώς τα περισσότερα είναι ανενεργά.Σήμερα στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου παραμένουν ενεργά και επισκέψιμα, στο Ζαγόρι, η Ιερά Μονή Ευαγγελίστριας στα Άνω Πεδινά και η Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Βοτσάς) στο Γρεβενίτι, η Ιερά Μονή Παναγίας Στομίου στην Κόνιτσα και η Ιερά Μονή Αγ. Αθανασίου Γόργιανης στα Γρεβενά.