Η αρετή των λέξεων

Στέφανος Δάνδολος

Η εύρεση της σωστής λέξης ήταν ανέκαθεν ένα λεπτό ζήτημα στην πολιτική.

Από τις διεθνείς συνθήκες του Βερολίνου και της Κωνσταντινούπολης τον 19ο αιώνα μέχρι αυτές που διευθέτησαν τους δύο μεγάλους πολέμους του εικοστού, το ζητούμενο δεν ήταν απλά η διατύπωση, αλλά η λέξη που θα έδινε τον κατάλληλο τονισμό στο ύφος και θα καθόριζε τις εσώτερες ερμηνείες, αυτές που συνιστούν τα ευαίσθητα οστά μιας συμφωνίας.

Χάρη στις λέξεις αναπτύχθηκαν μακρόπνοα οι καιροί της ειρήνης και χάρη στις λέξεις δικαιώθηκαν ή αδικήθηκαν λαοί για λογαριασμό των ηγετών τους. Πάρε να διαβάσεις

τους τρεις τόμους της πολιτικής διαθήκης του Τσώρτσιλ και θα διαπιστώσεις ότι καμιά λέξη δεν είναι τυχαία. Μήτε στο Mein Kampf υπάρχει λέξη πεταμένη, ο άτιμος τις χρησιμοποίησε περίτεχνα στο πλαίσιο του σκεπτικού του.
Στην λογοτεχνία η εύρεση της σωστής λέξης οδήγησε στην καταστροφή πολλούς. Υπάρχει ένας κανόνας που λέει ότι έτσι και αρχίζεις να γράφεις για την λέξη, ξεκινάς ένα επικίνδυνο ταξίδι. Η αναζήτηση μπορεί να σε αποδιοργανώσει σε τέτοιο βαθμό που θα σκοντάφτεις διαρκώς σε λάθη τα οποία μόνο εσύ βλέπεις. Μπορεί να γίνει τέτοια εμμονή, που στην πορεία τίποτε δεν θα σου φαίνεται σωστό, πολύ απλά επειδή δεν υπάρχουν όρια στις λέξεις, πάντοτε μπορείς να βρεις έναν καλύτερο τρόπο για να διηγηθείς κάτι. Ή τουλάχιστον νομίζεις ότι μπορείς. Ποιητές αυτοκτόνησαν πασχίζοντας να βρουν την καλύτερη λέξη. Άλλο όμως η λογοτεχνία και άλλο η πολιτική. Και άλλο η καλύτερη λέξη, άλλο η ενδεδειγμένη λέξη στους διακρατικούς διαύλους.
Η ειρωνεία είναι ότι ζούμε σε μια εποχή όπου οι πάντες μιλούν πολύ και οι λέξεις σπαταλούνται όπως το νερό. Ο δημόσιος διάλογος είναι ένα απέραντο μωσαϊκό από φωνές δίχως λέξεις. Είναι γρυλίσματα, βρυχηθμοί, κορώνες. Είναι αγριάδες εντυπωσιασμού, αγριάδες μίσους, αγριάδες προκατάληψης. Σπανίως προκύπτουν ολοκληρωμένες συνθέσεις λέξεων τις οποίες αξίζει να ακούσεις. Ρήτορες υπάρχουν, και είναι μάλλον κάμποσοι. Εντούτοις είναι κοινότοποι ρήτορες οι περισσότεροι. Δίνουν σημασία στον τρόπο που μιλούν, όχι στο τι λένε. Δυστυχώς καταλαβαίνεις πια πολύ εύκολα ποιος είναι ερωτευμένος με την φωνή του και ποιος έχει ενδιαφέροντα πράγματα να σου πει.
Παρ' όλα αυτά, ήταν πάντα ξεκάθαρο και εξακολουθεί φυσικά να είναι, ότι οι λέξεις κάνουν την διαφορά. Η συνθήκη έπειτα από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν ήταν η τέλεια συνθήκη επειδή οι ηττημένοι Γερμανοί αισθάνθηκαν ταπεινωμένοι από τις λέξεις. Δεν σφαλιαρίζεις κάποιον που του τα παίρνεις όλα. Δεν το κάνεις γιατί του τα παίρνεις κι αυτό αρκεί, δεν χρειάζεται να τον σφαλιαρίσεις κι από πάνω. Εάν το Λοκάρνο απέτυχε μακροπρόθεσμα ήταν επειδή αφύπνισε το αίσθημα αδικίας από την ταπείνωση, και ο εξευτελισμός γέννησε σιγά-σιγά ένα τέρας επιβολής και εκδίκησης που λεγόταν ναζισμός. Οπότε οι λέξεις έχουν σημασία, όπως έχουν και τα σημεία στίξης, το άνοιγμα παραγράφων, το μέγεθος των προτάσεων. Υπάρχει όμως και η άλλη οπτική. Η οπτική που λέει ότι ψάχνοντας τόσο πολύ την σωστή λέξη, χάνεις το ζητούμενο και την ουσία, μένεις στις εντυπώσεις. Μπορεί μια λέξη να σε κάνει να νιώσεις περήφανος; Μπορεί. Μπορεί να σε κάνει να νιώσεις λιγότερο ηλίθιος; Μπορεί. Ταυτόχρονα, όμως, μπορεί και να σε αποπροσανατολίσει. Γιατί ίσως το διακύβευμα δεν είναι τι θα νιώσεις, αλλά πώς θα κοιτάξεις να εκμεταλλευθείς μια νέα τάξη πραγμάτων, η οποία δεν θα έχει να κάνει τόσο με τις λέξεις όσο με τις πράξεις. Μπορεί η διαφορά του "σχεδόν όχι" από το "όχι" να είναι ένα σχεδόν, αλλά και πάλι όχι παίρνεις στο πηλίκο. Το ζήτημα είναι να μετατρέψεις το όχι σε ναι ώστε να μπορέσεις κάποια μέρα να απεγκλωβιστείς από τον εκβιασμό της σωστής λέξης.
Σε λίγες ώρες φτάνουμε στη d-day του ελληνικού ζητήματος. Το χάσμα μεταξύ της πρότασης Μοσκοβισί και της πρότασης Ντάισελμπλουχ ακροβατεί σε ισορροπίες λέξεων. Η νέα εκδοχή φαίνεται να αντικαθιστά την φράση "Extend of loan agreement" (παράταση της δανειακής σύμβασης) που ζητούσε η Ελλάδα με την διατύπωση "Extend of master financial assistance facility of Greece" (παράταση Κύριας Σύμβασης Χρηματοδοτικής Διευκόλυνσης). Η Αθήνα δεν επιθυμεί την φράση "παράταση του υπάρχοντος προγράμματος", θέλει "δανειακή σύμβαση". Λέγεται ότι στο νέο κείμενο υπάρχουν οι λέξεις "bridge" και "humanitarian crisis". Και επίσης ότι αντικαθίσταται η έκφραση "new deal" για την μετά την παράταση εποχή με τον όρο "new arrangement". Κάποιος μπορεί να πει (και σωστά) ότι οι λέξεις είναι που φτιάχνουν τον χαρακτήρα. Λες μέχρι εκεί που σε παίρνει να πεις και ελπίζεις για το καλύτερο. Ή λες περισσότερα από όσα σε παίρνει να πεις και εύχεσαι να μην σε βρει το χειρότερο. Ωστόσο, κάποιος μπορεί και να απορεί διαβάζοντας φράσεις σαν τις παραπάνω, γιατί το νόημα ίσως του φαίνεται ίδιο σε όλες. Δεν θα τον κατηγορήσω ούτε αυτόν. Οι γραμμές παραείναι αδιόρατες.
Η ουσία είναι μία. Μπορούν οι λέξεις να αλλάξουν πραγματικά την ροή των πραγμάτων για έναν λαό; Το ερώτημα δεν είναι δικό μου, αλλά του Τσόρτσιλ στον δεύτερο τόμο της αυτοβιογραφίας του. Η απάντηση όμως είναι όλων μας. Οι λέξεις έχουν σημασία μόνο όταν σαφέστατα και με απόλυτη ευκρίνεια μπορούν να αλλάξουν τα θεμέλια ενός σκεπτικού, όχι απλά την αρχιτεκτονική του. Εκεί είναι που πέτυχαν κάποιες μεγάλες διεθνείς συνθήκες του παρελθόντος και απέτυχαν παταγωδώς κάποιες άλλες. Εκεί, στο λεπτό αυτό σημείο, κρίθηκε η νεότερη μοίρα λαών. Εν κατακλείδι, όσο θαυμαστός κι αν είναι πάντα ένας μανιώδης αγώνας για την εύρεση της σωστής λέξης, το αποτέλεσμά του ισορροπεί ανάμεσα στις δύο πιο ακραίες εκδοχές της Ιστορίας: είτε σε μια νίκη-ορόσημο είτε σε μια ήττα με ολέθριες επιπτώσεις.

Κατηγορία: Ελλάδα