Ξένα πανεπιστήμια στην Ελλάδα: μια ανεπίκαιρη επιδίωξη

Εδώ και τουλάχιστον δύο δεκαετίες συντηρείται η συζήτηση για την αναγκαιότητα ίδρυσης αλλοδαπών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ή λειτουργίας τους σε συνεργασία με υπάρχοντα ιδρύματα στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο της τάσης προς την παγκοσμιοποίηση και λαμβάνοντας υπόψη ότι η χώρα συμμετέχει στην Ε.Ε. και γενικότερα σε αυτό που αποκαλείται Δυτικός Κόσμος, η απάντηση πρέπει να είναι θετική. Ανακύπτουν όμως δυσεπίλυτα εμπόδια. Ιδού ένα ουσιώδες.

1. Περιφερειακό ζήτημα: μια σημείωση

Ένα μέτρο πολιτικής αξιολογείται όχι

μόνο στο πλαίσιο επίλυσης ενός ζητήματος, επί του προκειμένου της εκπαίδευσης (αυτό που αποκαλούν οι οικονομολόγοι μερική ισορροπία), αλλά κυρίως όταν εντάσσεται στη λειτουργία του όλου κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Ειδικότερα: Διεθνώς επικράτησαν δύο βασικά παραδείγματα πολιτικής διοίκησης:

● Το πρώτο παράδειγμα στηρίζεται στη διαχείριση της εξουσίας μέσω ενός κέντρου. Πρόκειται για το απολυταρχικό υπόδειγμα, το οποίο στη Δύση εμφανίσθηκε, με εξαίρεση την Ισπανία που συνέβη για ιστορικούς λόγους (Reconquista 711-1492), στη Γαλλία εξ αιτίας των αόκνων προσπαθειών του Ρισελιέ και μετέπειτα του Μαζαρίνου. Ήταν αυτό που σκωπτικά μετέπειτα ονομάστηκε Paris et le désert français (το Παρίσι και η γαλλική έρημος).

● Στο δεύτερο παράδειγμα, που αφορά άλλες χώρες, όπως η Γερμανία, οι ΗΠΑ, η Ιταλία κ.λπ., η κεντρική εξουσία, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες, δεν κατάφερε να εξαλείψει τον ρόλο των περιφερειών. Έτσι στη Γερμανία λόγου χάρη το κάθε κρατίδιο έχει δικό του πρωθυπουργό, δικό του υπουργό Παιδείας κ.λπ. και άρα ξεχωριστή κοινωνική πολιτική. Σε ακόμα εντονότερες αποκλίσεις εμφανίζεται η κατάσταση στις ΗΠΑ.

Στην Ελλάδα τόσο ο συγκεντρωτισμός του Καποδίστρια, του Όθωνος κ.λπ. όσο και ένεκα του τρόπου συγκρότησης του κράτους (σταδιακή διεύρυνσή του) όπως επίσης και εξ αιτίας άλλων αιτιών ακολουθήθηκε το γαλλικό υπόδειγμα: Η Αθήνα και το χάος. Η τάση αυτή ενισχύθηκε μετά το 1936 αλλά γιγαντώθηκε λόγω της ραγδαίας αστικοποίησης και της εγκατάλειψης της υπαίθρου. Ένα μέρος του πληθυσμού της ενδοχώρας διοχετεύτηκε στο εξωτερικό, ενώ το μεγαλύτερο στράφηκε στην Αθήνα και το μικρότερο στη Θεσσαλονίκη.1

Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 κατέστησαν αισθητά τα προβλήματα και ξεκίνησε η απομάκρυνση των οχλουσών βιομηχανιών, ενώ ασκήθηκαν μέτρα αντιμετώπισης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Μετά το 1985 οι επιδιώξεις ξεχάστηκαν και η περιφερειακή ανάπτυξη τέθηκε στη ναφθαλίνη. Ο στόχος στράφηκε αρχικά στη σταθεροποίηση της οικονομίας, μετά στη φιλελευθεροποίησή της, ακολούθως στην ένταξη στην ΟΝΕ, στην αντιμετώπιση του δημόσιου χρέους, μετέπειτα ακολούθησαν τα μνημόνια κ.λπ.

Ταυτοχρόνως, η αλλαγή των εθνικών αντιλήψεων για την προστασία της χώρας έφερε τον στρατό στα ανατολικά σύνορα με συνέπεια τα στρατόπεδα που βρίσκονταν σε κάθε πόλη να συρρικνωθούν ή να απομακρυνθούν. Παράλληλα, η μείωση της θητείας, όπως και του πληθυσμού, είχε ως απόρροια την αποψίλωση του στρατεύματος, που παρέμενε στην επαρχία.

Η έλλειψη αυτή καλύφθηκε από τη φοιτητική μετανάστευση. Ειδικότερα μέσω των προγραμμάτων της Ε.Ε. και της γενικότερης αντίληψης που κυριάρχησε, με τη μεταρρύθμιση της περιόδου 1995-2005, δημιουργήθηκε ένας κατακλυσμός τμημάτων. Όλες οι πρωτεύουσες νομών αλλά και κάποιες μικρότερες πόλεις απέκτησαν τμήματα τριτοβαθμίου εκπαίδευσης.2 Όταν οι ευρωπαϊκοί πόροι τελείωσαν, το Δημόσιο στάθηκε αδύνατον, όπως ήταν φυσικό, να συντηρήσει τέτοιο τεράστιο αριθμό ιδρυμάτων και τμημάτων. Έτσι ξεκίνησε, ιδιαίτερα κατά την μνημονιακή περίοδο, η συρρίκνωση με το σχέδιο Αθηνά. Επρόκειτο για μια εξόχως προβληματική πολιτική, αφού έκλειναν τμήματα χωρίς ειδικότερη μελέτη.

2. Οφέλη από τη λειτουργία των περιφερειακών τμημάτων

Οι περιφερειακοί πίνακες εισροών – εκροών δείχνουν το όφελος από τη λειτουργία των τριτοβάθμιων ιδρυμάτων. Αντίστοιχες θετικές προσπάθειες παρουσιάζει ο τουρισμός για την Κρήτη, το Νότιο Αιγαίο και τα Δωδεκάνησα. Ενδεικτικά σημειώνονται τα δεδομένα για την περιοχή της Ηπείρου3 στα έτη 1995 και 2010.

Το 1995 (Πίνακας 1) η συμμετοχή της εκπαίδευσης στην Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία ανήλθε στα 173 εκατομμύρια ευρώ, αποτελώντας το 10,3% αυτής. Μόνο ο πρωτογενής τομέας και το εμπόριο υπερέβησαν το επίπεδο αυτό. Τα 3/5 αφορούσαν την τριτοβάθμια εκπαίδευση.4 Το 2010 (Πίνακες 2 και 2α) η συμμετοχή της εκπαίδευσης υπήρξε σημαντικότερη. Εκτιμήθηκε στο 43% της Ακαθάριστης Αξίας Παραγωγής των κλάδων Δημόσια Διοίκηση, Υγεία, Κοινωνική Πρόνοια κ.λπ. ή 634 εκατομμύρια ευρώ. Από το ποσό αυτό τα 395 εκατομμύρια ή το 62% υπολογίσθηκε ότι προήλθε από τα ΑΕΙ.

Ο Πίνακας 3 αποτυπώνει ανά πενταετία τον μέσο όρο των φοιτητών. Περιλαμβάνονται τρεις κατηγορίες: Οι εγγεγραμμένοι φοιτητές, οι ενεργοί φοιτητές και οι μέτοικοι, δηλαδή τα άτομα που μετακινήθηκαν από άλλα γεωγραφικά διαμερίσματα (κυρίως Αθήνα). Αναδύεται η ταχεία αύξηση του πληθυσμού των φοιτητών.

Στον Πίνακα 4 αποτυπώνονται οι δαπάνες των φοιτητών που έρχονται από άλλες περιφέρειες, και του διδακτικού και διοικητικού προσωπικού που απασχολείται λόγω λειτουργίας των ιδρυμάτων. Το 1995 υπολογίσθηκαν σε 25 εκατομμύρια, το 2014 ξεπέρασαν τα 67.

Τέλος, στον Πίνακα 5 ιχνογραφείται η εξέλιξη της Ακαθάριστης Αξίας Παραγωγής προερχόμενη από την τριτοβάθμια εκπαίδευση επί τη βάσει των περιφερειακών Πινάκων Εισροών – Εκροών σε πέντε περιφέρειες.

Πίνακας 1: Περιφερειακός Πίνακας Εισροών – Εκροών Ηπείρου έτους 1995

Εκατ. Ευρώ-Βασικές τιμές

ΠΡΟΙΟΝAYAAYBAYCAYDAYEAYFAYGAYHAYIAYJAYKAYLAYMAYNAYOAYPΣΥΝΟΛΟ ΕΚΡΟΩΝAYA (Γεωργία, κτηνοτροφία, δάση)700048001500010000126AYB (Αλιεία)00000002000000002AYC (Μεταλλεία, ορυχεία)0001030100000000015AYD (Μεταποίηση)1111403162112943151910149AYE (Ηλεκτρισμός, φυσικό αέριο, ύδρευση)200700221102111021AYF (Κατασκευές)100000210183110018AYG (Χονδρ. – λιαν. εμπόριο, επισκευές αυτοκινήτων)50016251156122131061AYH (Ξενοδοχεία, εστιατόρια)00000000210100106AYI (Μεταφορές, αποθήκευση, επικοινωνίες)0002002825613111051AYJ (Χρηματοπιστωτική διαμεσολάβηση)0004013017311000086AYK (Διαχ. ακίνητης περιουσίας, εκμίσθωση)00110012444835542072AYL (Δημόσια Διοίκηση, Άμυνα, υποχρ, κοιν, ασφάλιση)00000000000000000AYM (Εκπαίδευση)00000000010000002AYN (Υγεία, Κοινωνική Μέριμνα)00000000000301004AYO (Άλλες δραστηριότητες)000000322140004018AYP (Ιδιωτικά νοικοκυριά)00000000000000000ΣΥΝΟΛΟ ΕΙΣΡΟΩΝ ΣΕ ΒΑΣΙΚΕΣ ΤΙΜΕΣ89131389249734329823371021120629ΦΟΡΟΙ-810-449415426351032ΕΠΙΔΟΤΗΣΕΙΣ00000000000000000ΜΗ ΕΚΠΕΣΤΕΟΣ ΦΠΑ00000000000000000ΣΥΝΟΛΟ ΕΙΣΡΟΩΝ ΣΕ ΤΙΜΕΣ ΑΓΟΡΑΣΤΟΥ80241341333101363710224431226120660ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΗ ΠΡΟΣΤΙΘΕΜΕΝΗ ΑΞΙΑ27457118398425290106771661351731183561.681ΑΞΙΑ ΕΓΧΩΡΙΑΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ354710252521173531251431791901771851434762.342

Πηγή: Παπαηλίας Στέφ.(2016), ε.ά, .σελ. 144

Πίνακας 2: Πίνακας Χρήσεων για την Περιφέρεια Ηπείρου 2010 Τρέχουσες τιμές Εκατ ευρώ ΠΡΟΪΟΝΤΑ/ΚΛΑΔΟΙAYAAYB_AYEAYFAYG_AYIAYJAYKAYLAYM_AYNAYO_AYQAYR_AYUΣΥΝΟΛΟAYA (Γεωργία, δασοκομία, αλιεία)102105018000000226AYB_AYE (Ορυχεία, λατομεία, μεταποίηση, ενέργεια, νερό, διαχ. Αποβλήτων)133644256349135319144151581AYF (Κατασκευές)102430225110691AYG_AYI (Εμπόριο, επισκευές οχημάτων, υπηρεσίες καταλυμάτων, εστίαση)5355209220264227353AYJ (Ενημέρωση, επικοινωνία)192436701016398AYK (Χρηματοπιστωτικές-ασφαλιστικές δραστηριότητες)2045156131511112810219AYL (Διαχείριση ακίνητης περιουσίας)0852102517044123326AYM_AYN (Επαγγελματικές, επιστημονικές, υποστηρικτικές δραστηριότητες)373112881112242499401AYO_AYQ (Δημ. Διοίκηση, Άμυνα, Εεκπαίδευση, Κοιν, ασφάλιση)0100010034137AYR_AYU (Τέχνες, διασκέδαση, ψυχαγωγία, επισκευές οικοκυριού)05212240391552Συνολική ενδιάμεση ανάλωση2669234001.034636641158344903384Εισόδημα εξαρτημένης εργασίας412061184333072261751901804Άλλοι καθαροί φόροι στην παραγωγή-1290015020000-112Ακαθάριστο λειτουργικό πλεόνασμα3891931676103954700101383622697Προστιθέμενη αξία σε βασικές τιμές3013992851.058691287021611.1351514390Ακαθάριστη αξία παραγωγής σε βασικές τιμές5671.3226852.0921321937433191.4782427774Πίνακας 2α: Πίνακας Προσφοράς για την Περιφέρεια Ηπείρου 2010 Τρέχουσες τιμές Εκατ ευρώ ΠΡΟΪΟΝΤΑ/ΚΛΑΔΟΙAYAAYB_AYEAYFAYG_AYIAYJAYKAYLAYM_AYNAYO_AYQAYR_AYUΣΥΝΟΛΟAYA504000000000504AYB_AYE631.273000000001.336AYF026828100000692AYG_AYI03132.0273000002.065AYJ020212520130134AYK000001890000189AYL0805121370631443AYM_AYN060211374312180715AYO_AYQ000000001.45401.455AYR_AYU000100000240241Ακαθάριστη αξία παραγωγής σε βασικές τιμές5671.3226852.0921321937433191.4782427.774

Πηγή: Παπαηλίας Στέφ.(2016), ε.ά, σελ.151

Πίνακας 3: Φοιτητές στην περιφέρεια Ηπείρου (μέσος όρος πενταετίας)

1975/791980/841985/891990/941995/992000/042005/092010/14ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝφοιτητές2.9394.0805.5415.8175.0657.5487.4917.760ενεργοί2.3513.2644.4334.6544.0526.0385.9936.208μέτοικοι1.7632.4483.3253.4903.0394.5294.4954.656 ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥφοιτητές0571.2224292.0655.7675.7135.920ενεργοί0469783431.6524.6144.5704.736μέτοικοι0347332571.2393.4603.4283.552 ΣΥΝΟΛΟ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣφοιτητές2.9394.1376.7636.2467.13013.31513.20413.680ενεργοί2.3513.3105.4114.9975.70410.65210.56310.944μέτοικοι1.7632.4824.0573.7474.2787.9897.9228.208Πηγή: Παπαηλίας Στέφ.(2016), ε.ά, σελ.182

Πίνακας 4: Δαπάνες φοιτητών και εργαζομένων στα εκπαιδευτικά ιδρύματα

ΠεριφέρειεςΔαπάνεςΈτη199519982000200720102014Ήπειροςφοιτητές22.373.940,0023.486.220,0046.096.530,0053.046.960,0057.291.840,0059.508.000,00εκπαιδευτικό. Διοικητικό, λοιπά2.707.246,742.912.291,286.038.645,437.320.480,488.078.149,448.331.120,00Σύνολο25.081.186,7426.398.511,2852.135.175,4360.367.440,4865.369.989,4467.839.120,00

Πηγή: Παπαηλίας Στέφ.(2016), ε.ά, σελ.185

Πίνακας 5: Ακαθάριστη Αξία Παραγωγής Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης 1995-2010

σε εκατ. ευρώ

Έτη\Περιοχές19951998200020072010Δυτ. Μακεδονίας267382132184Ήπειρος127170181242395Δ. Ελλάδα98140195298420Ν. Αιγαίο04555130173Κρήτη64173212307521

Πηγή: Παπαηλίας Στέφ.(2016), ε.ά, σελ.186

3. Συνέπειες από τη λειτουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων 

Προφανώς, η ίδρυση και λειτουργία Πανεπιστημίων δεν αποτελεί πανάκεια για την περιφερειακή ανάπτυξη. Μια συγκροτημένη πολιτική οφείλει να περιλαμβάνει αποφασιστική ενίσχυση της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας φροντίδας υγείας, όπως επίσης πολιτισμικές δραστηριότητες και προφανώς, πρωτίστως, αποφασιστική στήριξη κλάδων του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα.

Παρόμοια πολιτική απουσιάζει και όσες ελληνικές και λίγες ξένες μονάδες δημιουργήθηκαν κινούνται πέριξ των Αθηνών, διότι εκεί βρίσκονται στοιχειώδεις υποδομές. Το σιδηροδρομικό δίκτυο της χώρας παραμένει ανύπαρκτο. Οι κυβερνήσεις από το 1955 μέχρι σήμερα το συρρίκνωσαν, τουλάχιστον στην Πελοπόννησο. Το οδικό δίκτυο παραμένει ελλιπές, ενώ ανεπαρκή παραμένουν τα λιμάνια και τα αεροδρόμια στην επικράτεια.

Υπό αυτούς τους όρους η Αττική και λιγότερο η Θεσσαλονίκη (με πλέον του 55% του πληθυσμού αθροιστικά) αναπόφευκτα θα αποτελέσουν τους κόμβους στους οποίους θα λειτουργήσουν πανεπιστημιακά ιδρύματα της Αλλοδαπής, επιβαρύνοντας έτι περαιτέρω την κατάσταση μετά την αδειοδότηση των κολεγίων.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι το κόστος διαμονής ενός φοιτητή στην περιφέρεια κυμαίνεται κατά μέσο όρο περί τα 1.000 ευρώ ανά μήνα περίπου, είναι πιο αποδοτικό η μέση ελληνική οικογένεια να προτιμήσει την εγγραφή σε ένα από τα υπάρχοντα κολέγια ή σε ένα αλλοδαπό πανεπιστήμιο του κέντρου, που θα έχει χαμηλότερα δίδακτρα από το κόστος διαμονής στην περιφέρεια. Περαιτέρω, η «φήμη» που το ακολουθεί του δίνει ένα πρόσθετο κύρος, αφού θεωρείται ότι θα προσφερθεί καλύτερη εκπαίδευση από αυτή των περιφερειακών ιδρυμάτων.

Όπως το σύστημα υγείας καταρρέει λόγω της αυξανόμενης τάσης για άνοδο των εξόδων (γήρανση του πληθυσμού, επιδίωξη καλύτερης περίθαλψης, αύξηση των συνταξιούχων, μικρή άνοδος ή στασιμότητα της απασχόλησης κ.λπ.) με σταθερή ή και φθίνουσα την κρατική ενίσχυση, με απόρροια την κατάργηση εν τοις πράγμασι του δημόσιου χαρακτήρα του, καθ’ όμοιο τρόπο η υποχρηματοδότηση των ιδρυμάτων, ιδιαιτέρως των επαρχιακών, δημιουργεί κακές εκπαιδευτικές υπηρεσίες. Το αποτέλεσμα είναι να κρίνεται ότι το δημόσιο πανεπιστήμιο είναι ανεπαρκές.

Αυτό σημαίνει ότι διαγενομένου του χρόνου η συγκέντρωση όλων των δραστηριοτήτων σε μια περιοχή κυρίως της πρωτεύουσας θα σπρώξει έτι περαιτέρω την περιφέρεια στην υπανάπτυξη.

Αυτό δεν είναι τυχαίο, αφού προκύπτει ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα της επικράτησης ιδεοληψιών. Ο φιλελευθερισμός λειτουργεί, σε όσο βαθμό λειτουργεί, αποτελεσματικά εάν υπάρχουν ίδιες ή περίπου ίδιες δυνατότητες ανταγωνισμού. Στην Ιταλία, στις ΗΠΑ, στη Γερμανία, στην Αγγλία κ.λπ. όπου υφίστανται εξαρχής πόλοι ανάπτυξης η νεοκλασική αντίληψη δουλεύει σχετικώς υποφερτά.

Όπου όμως εξ ορισμού, εκ κατασκευής δηλαδή, δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις για να παρουσιασθεί ο ανταγωνισμός, αλλά κυριαρχεί το συγκεντρωτικό υπόδειγμα, τότε το φιλελεύθερο σύστημα συνιστά έναν ανισορροποιητικό μηχανισμό, δηλαδή διευρύνει την ανισότητα. Με την ψήφιση παρόμοιου νομοθετήματος θα κλείσουν ή θα ερημώσουν τα περιφερειακά ιδρύματα, ενώ θα επιβαρυνθεί η οικονομία της Ελλάδος. Τοιουτοτρόπως, η αντίληψη ότι με την είσοδο αλλοδαπών ιδρυμάτων θα βοηθηθεί το σύνολο της χώρας αποτελεί ελαττωματική εικασία και νοητική οκνηρία. Στην ακραία περίπτωση θα συνιστά συμφορά.

1. Παπαηλίας Θ. (2014) Οικονομία και Κοινωνία, Αθήνα: Κριτική, του ιδίου: (2015) Αλλοδαπό εργατικό δυναμικό, Αθήνα: Διόνικος.

2. Αναλυτικά: Παπαηλίας Θ. (2005) Εκπαίδευση σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, Αθήνα: Σταμούλης.

3. Αναλυτικά: Παπαηλίας Στέφανος (2016) Οικονομική αποτελεσματικότητα των σπουδών Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης και οι συνέπειες στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της περιφέρειας, ΕΚΠΑ: Διδακτορική Διατριβή.

4. Ελήφθησαν υπόψη οι δημόσιες δαπάνες κατά βαθμίδα, οι ιδιωτικές (Οικογενειακοί Προϋπολογισμοί) και τα αποτελέσματα έρευνας πεδίου. Το 2010 (ακολουθείται πλέον το ESA 2010) χρησιμοποιήθηκαν πιο σύνθετοι δείκτες για να υπολογισθεί η Ακαθάριστη Αξία Παραγωγής της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.