Βιβλίο: Ο Θεός, το Σύνταγμα και ο πολιτικός νους

Ευάγγελος Βενιζέλος

Πολιτική θεολογία και συνταγματική ηθική

Εκδόσεις: Αρμός

Σελ.: 264

Το νέο βιβλίο του Ευάγγελου Βενιζέλου «Πολιτική θεολογία και συνταγματική ηθική» δεν διαβάζεται «εύκολα»· και δεν θέλει να είναι ευκολόπεπτο. Είναι μια σύνθετη κατάθεση, γραμμένη από έναν άνθρωπο που έχει ατσαλωθεί και φωτιστεί μέσα στη δημόσια ζωή, και που τώρα επιχειρεί να στοχαστεί εκ νέου το σχέδιο της δημοκρατίας ως πεδίο πίστης, αμφιβολίας και ευθύνης. Όχι πίστης με τη θεολογική

Ο τίτλος δεν αφήνει περιθώρια: «πολιτική θεολογία» και «συνταγματική ηθική» είναι δύο έννοιες με βαρύ νοηματικό φορτίο από τον Καρλ Σμιτ και τη διαπάλη του με τον φιλελευθερισμό έως τα σκιερά σταυροδρόμια της κρατικής βούλησης και των ηθικών δεσμεύσεων. Ο Βενιζέλος ξέρει καλά και πού πατά και πού πηγαίνει. Και αν κάτι πρέπει να του αναγνωριστεί από την αρχή είναι η πνευματική του τόλμη να μιλήσει ευθέως, όχι μόνο ως νομικός ή πολιτικός, αλλά ως διανοούμενος που δεν φοβάται τα μεγάλα ερωτήματα.

Ο Βενιζέλος ξεκινά από τη βασική παρατήρηση ότι η πολιτική, ακόμη και όταν διατείνεται πως είναι κοσμική, δανείζεται σχήματα πίστης, σωτηρίας, ενοχής και κρίσης. Το κράτος μοιάζει συχνά να διεκδικεί ρόλο υπερβατικής αρχής. Οι πολίτες προσβλέπουν σε αυτό όχι μόνο για νόμο και τάξη, αλλά για ερμηνεία, για λύτρωση σχεδόν.

Σε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα επισημαίνεται ότι ακόμη και τα πιο ριζοσπαστικά πολιτικά κινήματα εμπεριέχουν έναν σκληρό πυρήνα θεολογικών συμβόλων· σε αυτόν, η προσδοκία της τελικής, εσχατολογικής λύσης της κοινωνικής κρίσης μεταφράζεται σε πίστη στη σωτηριολογική αποστολή του κράτους. Εδώ ο συγγραφέας διαβλέπει τον κίνδυνο της πολιτικής ως ψευδοθρησκείας, όπου η επανάσταση, η αλλαγή ή η λύτρωση εξαντλείται στο κρατικό πλαίσιο.

Η έννοια της συνταγματικής ηθικής, όπως την επεξεργάζεται ο συγγραφέας, είναι το αντίβαρο στον «θεολογικό» πειρασμό της πολιτικής παντοδυναμίας. Ένα πολίτευμα δεν αρκεί να είναι τυπικά νόμιμο· οφείλει να είναι και ηθικά βιώσιμο. Οφείλει να εμπνέει εμπιστοσύνη, να αποτρέπει τους πειρασμούς του πλειοψηφικού αυταρχισμού, να σέβεται – και ταυτοχρόνως να ελέγχει – τα ίδια του τα όρια.

Ο ίδιος γράφει πως η συνταγματική ηθική δεν αποτελεί μια αφηρημένη ή «φιλολογική» αξία· είναι ο τρόπος με τον οποίο η Δημοκρατία επιβάλλει στον εαυτό της μέτρο, λιτότητα, αντίσταση στη μέθη της αριθμητικής υπεροχής. Είναι, δηλαδή, η ενσώματη σοφία της Δημοκρατίας να συγκρατεί την ίδια της την κυριαρχία.

Το κείμενο είναι βαθύ, πυκνό, με παραπομπές στους Καρλ Σμιτ, Χάμπερμας, Ντοστογιέφσκι, αλλά και με βιωματική αυτογνωσία. Δεν αποφεύγει τις μεγάλες φράσεις – είναι Βενιζέλος, άλλωστε! Όμως υπάρχει μια μελαγχολία, ένα σχεδόν πατερικό αίσθημα ότι το πολίτευμα σήμερα βάλλεται όχι τόσο από «κακούς πολιτικούς» όσο από την απώλεια νοήματος.

Σε μια κεντρική φράση του βιβλίου, ο συγγραφέας σημειώνει ότι η πολιτική έχει γίνει ο τόπος όπου ο Λόγος υποχωρεί. Όχι επειδή επικρατεί σιωπή, αλλά επειδή κυριαρχεί το κενό· και το μείζον ηθικό πρόβλημα δεν είναι η βία ή η αυθαιρεσία, αλλά η αδράνεια της σκέψης. Εδώ ο Βενιζέλος μετατρέπει τη φιλοσοφική παρατήρηση σε υπαρξιακή κραυγή. Η υποχώρηση της σκέψης είναι το πραγματικό έλλειμμα της εποχής.

Η αντιπολίτευση, λέει, δεν είναι πια μόνο κομματική· είναι και υπαρξιακή: απέναντι στον εαυτό μας, απέναντι στο καθήκον, απέναντι στον λόγο που χάνει τη δεσμευτική του ισχύ.

Το πολύ σημαντικό σε αυτή τη μελέτη είναι ότι ο Βενιζέλος γράφει ως γνώστης και βιωματικός μελετητής της εξουσίας. Αυτό είναι η δύναμη αλλά και η πρόκληση του βιβλίου. Δεν είναι ουδέτερος στοχαστής, ούτε διανοούμενος ελευθέρας βοσκής· κουβαλά την ιστορία του – και το ξέρει.

Σε άλλο σημείο της μελέτης επισημαίνει ότι ο πολιτικός δεν μπορεί να δραπετεύσει από τον ίσκιο των αποφάσεών του. Μπορεί όμως να επιστρέψει σ’ αυτές με μιαν έντιμη αφήγηση – αυτή είναι η πράξη ελευθερίας που του επιτρέπει το Σύνταγμα μετά την εξουσία. Η επανεξέταση, η αναστοχαστική αφήγηση, γίνονται οι μορφές της προσωπικής λύτρωσης.

Όταν μιλά για την ανάγκη συνταγματικής αυτοσυγκράτησης, δεν μιλά αφ’ υψηλού· έχει υπάρξει στο πεδίο, στη σύγκρουση, στον συμβιβασμό. Αυτό προσδίδει ειλικρίνεια, ακόμα και όταν κάποιος δεν συμφωνεί με όλα ή διατηρεί τις επιφυλάξεις του.

Το βιβλίο είναι δύσκολο και θέλει τον χρόνο του. Δεν είναι για ξεφύλλισμα, ούτε για διασκέδαση· παρ’ όλα αυτά, αξίζει να διαβαστεί. Το «Πολιτική θεολογία και συνταγματική ηθική» είναι ένα από τα λίγα ελληνικά βιβλία των τελευταίων ετών που τολμούν να μιλήσουν για την πολιτική με φιλοσοφικούς όρους, χωρίς να εγκαταλείπουν τη θεσμική ακρίβεια. Δεν είναι βιβλίο-μανιφέστο· είναι βιβλίο-καθρέφτης. Για τους πολιτικούς, για τους πολίτες, για τη σχέση μας με την ευθύνη, τη δημοκρατία, το μέτρο και την πίστη στον λόγο.

Στο κλείσιμο, υπογραμμίζεται με σαφήνεια: δεν υπάρχει συνταγματική ηθική χωρίς επίγνωση της θνητότητας του πολιτεύματος. Η δημοκρατία δεν είναι ουράνια· είναι ανθρώπινη, και άρα τρωτή.

Κι αν η εποχή δεν ευνοεί τη βαθιά σκέψη, τόσο το χειρότερο για την εποχή. Ο Βενιζέλος δείχνει εδώ ότι υπάρχουν ακόμη φωνές που πιστεύουν πως η δημοκρατία δεν είναι απλώς ένα καθεστώς, αλλά ένας εσωτερικός τρόπος να υπάρχουμε. Και αυτό, του το χρωστάμε.

Διαβάστε επίσης:

Ελληνική αστυνομική λογοτεχνία  

Βιβλίο: Το αντίπαλο δέος στην παρακμή – Ένα βιβλίο αντίδοτο στην τοξική κυριαρχία της μετριότητας

Βιβλίο: Καλοκαίρι και έγκλημα