Γιώργος Πλειός στο topontiki.gr: Τα social media έχουν συμπληρωματικό ρόλο, δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τα παραδοσιακά ΜΜΕ

Υπάρχει πλουραλισμός στα ελληνικά ΜΜΕ; Επιδείνωσε η υγειονομική κρίση την ελευθερία του Τύπου στη χώρα; Και αν ναι; Κατά πόσο; Πόση επιρροή μπορεί τελικά να έχει μια κυβέρνηση στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης; Έχει δίκιο που γκρινιάζει η αντιπολίτευση για μονομερή φιλοκυβερνητική στάση στα παραδοσιακά ΜΜΕ; Μπορούν τα social media να αντικαταστήσουν τα παραδοσιακά μέσα; Και τελικά, πόσο επικίνδυνη είναι η κατρακύλα της χώρας στην κλίμακα της ελευθερίας του Τύπου;

Στα

Η αντιπολίτευση, κυρίως ο ΣΥΡΙΖΑ και το Κίνημα Αλλαγής, καταγγέλλουν φίμωση και αποκλεισμό των θέσεων τους από τα μεγάλα Μέσα Ενημέρωσης και τα κατηγορούν για μονομερή φιλοκυβερνητική στάση. Έχουν δίκιο;

Αν ανατρέξουμε στο παρελθόν, ήδη από τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, θα δούμε ότι πάντα υπήρχαν διαμαρτυρίες και καταγγελίες από την πλευρά της αντιπολίτευσης για μικρότερο ή μεγαλύτερο αποκλεισμό της από τα ΜΜΕ, ιδιαίτερα τα κρατικά. Πριν την έλευση της ιδιωτικής ραδιοτηλεόρασης και του διαδικτύου το πρόβλημα ήταν ακόμα πιο οξύ διότι δεν υπήρχαν εναλλακτικά Μέσα ανάλογης εμβέλειας με τα ραδιοτηλεοπτικά με εξαίρεση τα έντυπα. Αυτό δεν είναι παράδοξο ούτε και μακριά από την πραγματικότητα. Οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούσαν τα κρατικά Μέσα περίπου ως γραφείο της κυβέρνησης αλλά και για να διορίζουν φιλικά προσκείμενους στο κυβερνητικό κόμμα, που θα το λειτουργούσαν ως τέτοιο γραφείο.

Και μετά; Μπήκε στην καθομιλουμένη η «διαπλοκή»;

Έτσι, όταν αναπτύχθηκαν τα ιδιωτικά έπρεπε να βρεθεί άλλος τρόπος επιρροής, κι αυτός ήταν η περίφημη «διαπλοκή». Αρχικά μέσω της άμεσης δοσοληψίας των μητρικών ομίλων των ΜΜΕ με την κυβέρνηση και αργότερα μέσω των τραπεζικών δανείων προς τις εταιρείες ΜΜΕ, τις οποίες εγγυόταν ή εξασφάλιζε η κυβέρνηση. Σε αυτή τη συνεργασία συντελούνταν μια πολιτική αιμομιξία, καθώς ανταλλασσόταν χρήμα εκ μέρους του κράτους προς τις εταιρείες ΜΜΕ ή τους μητρικούς τους ομίλους με θετική δημοσιότητα εκ μέρους των ΜΜΕ προς τις κυβερνήσεις και τα στελέχη της.

Σε περιόδους κρίσεων αυτό το χαλί, όπως το περιγράψατε, απλώνεται ακόμα περισσότερο στο σφιχταγκάλιασμα πολιτικής εξουσίας και ΜΜΕ;

Για να το πούμε με δύο λόγια, όπως έχουν φέρει στο φως και διεθνείς έρευνες υπήρχε πάντα μια εξάρτηση των ΜΜΕ από την πολιτική εξουσία, κυβέρνηση, κόμματα, τοπική και περιφερειακή αυτοδιοίκηση κ.λπ., η οποία άρχισε να γίνεται έντονη όταν επήλθαν απανωτές κρίσεις. Πρώτα η οικονομική και ακολούθως η υγειονομική. Οι κρίσεις αυτές στέρησαν κοινό και διαφημιστικά έσοδα από τα ΜΜΕ στο περιβάλλον μια αυξανόμενης κοινωνικής και πολιτική πόλωσης. Έτσι, ο πολιτικο-ιδεολογικός προσανατολισμός των Μέσων από τη μια και η ανάγκη τους για επιβίωση από την άλλη κατέστησαν εύκολη την ακόμα μεγαλύτερη πόλωση μεταξύ των ΜΜΕ αλλά και τη μεγαλύτερη ανάγκη τους για χρηματοδότηση, πράγματα τα οποία οι πολιτικές εξουσίες δεν άφησαν ανεκμετάλλευτα.

Κομβικό σημείο σε όσα καταλογίζει η αντιπολίτευση στην κυβέρνηση αποτελεί η περίφημη «λίστα Πέτσα», η οποία σήκωσε θύελλα αντιδράσεων, χωρίς να υπάρξει πειστική απάντηση από την κυβέρνηση. Έχει δίκιο η αντιπολίτευση που γκρινιάζει μέχρι και σήμερα;

Η υγειονομική κρίση επιδείνωσε ακόμα περισσότερο το παραπάνω πρόβλημα. Στο περιβάλλον της υγειονομικής κρίσης, εκτός από τη μεγάλη μείωση των εσόδων των ΜΜΕ περιορίστηκαν αλλού λιγότερο αλλού δραματικά, όπως την Ουγγαρία, η ελευθεροτυπία και οι ατομικές ελευθερίες και η κοινωνία πολιτών με διάφορους τρόπους. Πολλές κυβερνήσεις, με πρόσχημα την πανδημία απέκτησαν με διάφορους τρόπους έναν ακόμα μεγαλύτερο έλεγχο επί των ΜΜΕ. Το είδαμε στην Ουγγαρία, στην Τσεχία, στη Ρουμανία κ.λπ. Στην Ελλάδα, το έδαφος είχε καλλιεργηθεί ήδη από τα γεγονότα του 2015 και όσα συνέβησαν στη συνέχεια κι έτσι δεν ήταν ιδιαίτερο δύσκολο να δεχθούν ευμενώς πολλά ΜΜΕ τις απαιτήσεις της εκτελεστικής εξουσίας, που έτσι κι αλλιώς υπήρχε, ιδιαίτερα όταν συνοδεύονταν από χρηματοδοτική στήριξη που ισοφάριζε κάπως τις απώλειες από την υγειονομική κρίση αλλά και την προηγούμενη οικονομική.

Κάθε πέρσι και καλύτερα δηλαδή;

Αν κάποιος συγκρίνει τη σημερινή κατάσταση με εκείνη των δεκαετιών του ’70 και του ’80, παρότι σήμερα υπάρχει πληθώρα παλιών αλλά και νέων Μέσων, η κατάσταση είναι χειρότερη ίσως και πολύ χειρότερη. Γι’ αυτό και οι εναλλακτικές φωνές βρίσκουν και θα βρίσκουν καταφύγιο στα νέα Μέσα και τα Μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου αυτό είναι ευκολότερο. Έτσι, θα έλεγε κανείς, η πολιτική αντιπαράθεση παίρνει τη μορφή της αντιπαράθεσης παλιών και νέων Μέσων.

Τα σόσιαλ μίντια μπορούν να αντικαταστήσουν τα παραδοσιακά ΜΜΕ; Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι χρησιμοποιούνται από πιο νεαρές ηλικίες. Υπήρξε μάλιστα συζήτηση για αυτό το θέμα ακόμα και στη Βουλή μεταξύ των πολιτικών αρχηγών. Για την ποιότητα του δημόσιου λόγου, με τον πρωθυπουργό να υποστηρίζει πως μπορείς εύκολα να πέσεις θύμα παραπληροφόρησης και πως τα σόσιαλ μίντια έχουν στεγανά.

Τα σόσιαλ μίντια ή κοινωνικά Μέσα ή Μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή απλά ΜΚΔ έχουν αντικαταστήσει μερικώς ή ολικώς τα παλιά Μέσα στις επικοινωνιακές πρακτικές πολλών, ιδιαίτερα των πιο νέων ατόμων, όπως είπατε. Μια μεγάλη πλειοψηφία τους αποκτά πολιτική ενημέρωση από αυτά και μάλιστα από πηγές που συχνά δεν είναι πηγές σοβαρών ειδήσεων, με ότι αυτό μπορεί να σημαίνει στην περίπτωση ή ασκούν πολιτική συμμετοχή με σχόλια, εκκλήσεις, ψηφοφορίες κ.ά. πάλι δι’ αυτών των Μέσων.

Ωστόσο στο σύνολο του επικοινωνιακού συστήματος τα ΜΚΔ παίζουν ένα συμπληρωματικό ρόλο, δεν μπορούν να αντικαταστήσουν στο ρόλο τους παλιά Μέσα. Η συντριπτική πλειοψηφία των χρηστών των ΜΚΔ δεν διαθέτουν ούτε την υλικό-τεχνική υποδομή, ούτε την οργανωτική δομή και το ανθρώπινο κεφάλαιο, ούτε τους χρηματο-οικονομικούς πόρους, ούτε την πρόσβαση στα γεγονότα ή έστω στην επίσημη ενημέρωση γι’ αυτά. Γι’ αυτό και περιορίζονται στον σχολιασμό ή στον διαμοιρασμό γραπτών, ή οπτικοακουστικών πληροφοριών για γεγονότα που έπεσαν στην αντίληψή τους, αλλά δεν μπορούν να τα οργανώσουν σε ειδήσεις. Φυσικά τις δημοσιεύουν κι έτσι αλλάζει σταδιακά και η αφηγηματική μορφή των ειδήσεων.

Και ποιοι κερδίζουν από αυτή την διαδικασία;

Μαζί με την αφηγηματική μορφή των ειδήσεων αλλάζει και η ποιότητα των ειδήσεων. Πολλές ποιοτικές αλλαγές συμβαίνουν ωστόσο στην πολιτική και την οικονομική πληροφόρηση η παραποιημένη πληροφόρηση (δηλαδή ένας μεγάλος αριθμός συγκοινωνούντων παραποιημένων ειδήσεων) παίζει συχνά σημαντικό ρόλο. Επιχειρήσεις αλλά και επιχειρήσεις ΜΜΕ, ειδικά στο διαδίκτυο την χρησιμοποιούν για να αντλήσουν κέρδη.

Η πολιτική εξουσία δεν αποκομίζει κέρδη;

Κέρδη πολιτικά αντλούν και όσοι τις χρησιμοποιούν για πολιτικούς σκοπούς. Το κάνουν αυτό τα ΜΜΕ, προκειμένου να κερδίσουν πέρα από χρήματα και την υποστήριξη του κοινού προς τα πολιτικά πρόσωπα και δυνάμεις στις οποίες έχουν ταχθεί. Το κάνουν και πολιτικές δυνάμεις προκειμένου να κερδίσουν εκλογές ή να επιβάλουν στους πολίτες κάποιες προειλημμένες αποφάσεις. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι ιδιαίτερη ροπή προς τη χρήση παραποιημένων ειδήσεων δείχνουν οι λαϊκιστές νεοσυντηρητικοί πολιτικοί, αυτούς που συναντάμε στον αστερισμό του ορμπανισμού, του τραμπισμού, κοκ.

Ωστόσο μη φανταστούμε ότι για την παραποιημένη πληροφόρηση φταίνε τα ΜΚΔ. Όντως τα ΜΚΔ και το διαδίκτυο κάνει πιο εύκολη τη μετάδοση των παραποιημένων ειδήσεων, όπως και την μετάδοση τέτοιων πληροφοριών από τον καθένα. Αλλά δεν είναι το διαδίκτυο που ωθεί το κοινό να τις πιστέψει. Είναι οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που έχει το κοινό ο παράγοντας που το ωθεί να πιστέψει τις παραποιημένες ειδήσεις. Και το γεγονός ότι το κοινό ή έστω ένα μέρος του κοινού τις πιστεύει είναι η συνθήκη που κάνει δυνατή την παραγωγή τους.

Η Ελλάδα κατρακυλά στη λίστα της ελευθερίας του τύπου; Για ποιον λόγο συμβαίνει αυτό; Και με ποια ποιοτικά χαρακτηριστικά συντάσσεται αυτή η έκθεση κάθε χρόνο;

Η κατρακύλα στην κλίμακα της ελευθερίας του Τύπου έχει «παντρευτεί» τη Ελλάδα από το 2008 και μετά. Από τη θέση 19 που ήταν το 2002 βρέθηκε στη θέση 20 το το 2007 και έκτοτε, με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, της κοινωνικής και πολιτικής πόλωσης, με την εφαρμογή ανελέητων μνημονιακών πολιτικών που είχαν σαν συνέπεια πολλαπλές παρεμβάσεις στα ΜΜΕ (αστυνομικές επιθέσεις, πολιτικές παρεμβάσεις για υποστήριξη μνημονιακών πολιτικών, κλείσιμο της ΕΡΤ κ.ά.) η κατρακύλα συνέχισε για να βρεθεί η χώρα το 2014 στη θέση 99, ακριβώς τρεις θέσεις πίσω από την Ουγκάντα. Στη συνέχεια υπήρξε μια βελτίωση, το 2019 και το 2020 η χώρα πήγε στη θέση 65.

Και φέτος;

Φέτος, εκτιμώ ως αποτέλεσμα της λογοκρισίας που άσκησε η ελληνική κυβέρνηση στην ενημέρωση για την πανδημία, στη γενική εντύπωση περί δραματικής επιδείνωσης της πολυφωνίας, των αστυνομικών επιθέσεων εναντίον δημοσιογράφων κ.ά., η κατρακύλα ξεκίνησε εκ νέου, επιδεινώνοντας ταυτόχρονα και τη θέση της χώρας στο δείκτη δημοκρατίας. Πρόκειται για εξελίξεις που δεν παραμένουν μόνο στο επίπεδο των γενικών εντυπώσεων για τη χώρα αλλά εκτιμώ πως έχουν προεκτάσεις και στην αντιμετώπιση της χώρας ως τουριστικού προορισμού, ως προορισμού και συνεδριακού τουρισμού, ως χώρα ακαδημαϊκής ή άλλης μορφής συνεργασίας κ.ά.

Θα μας σκιαγραφήσετε με δυο λόγια τον «μηχανισμό» της έρευνας;

Η συγκεκριμένη έρευνα βασίζεται σε ένα εκτεταμένο ερωτηματολόγιο και καταγράφει όχι περιστατικά παραβίασης της ελευθερίας του Τύπου, αυτό το κάνει το Mapping Media Freedom, αλλά της γνώμης που έχουν άνθρωποι που έχουν επαγγελματική σχέση με τα ΜΜΕ για την κατάσταση της ελευθερίας του Τύπου σύμφωνα με μια πλειάδα δεικτών που χρησιμοποιούνται και στους οποίους οι ερωτώμενοι καλούνται να απαντήσουν. Γενικά θεωρείται διεθνώς μια έγκυρη και σημαντική μέτρηση της οποία τα αποτελέσματα λαμβάνονται υπόψη σοβαρά από πολλούς φορείς διεθνώς και κανείς δεν μπορεί να τα αγνοήσει χωρίς να έχει κάποιες συνέπειες.