Αποχαιρετώντας τον Βασίλη Βασιλικό!

«Για να γράψει κάποιος, πρέπει να έχει ένα έλλειμμα ή ένα τραύμα που προσπαθεί να το αντιμετωπίσει δια της γραφής. Για μένα ήταν η Κατοχή. Μικρό παιδί είχαμε φύγει με την οικογένειά μου από την Καβάλα και πήγαμε στη Θεσσαλονίκη γιατί φοβόμασταν τους Βουλγάρους –που είχαν βλέψεις για την πόλη της Καβάλας- ότι θα “καθάριζαν” τους “προύχοντες”, βλέπετε ο πατέρας μου ήταν βουλευτής του Βενιζέλου».

Βασίλης Βασιλικός 2011

1941-1944.

Μακεδονία υπό βουλγαρική Κατοχή. Οι κατακτητές σχεδιάζουν να ανατινάξουν τον αλευρόμυλο της Καβάλας, για να υποχρεώσουν τους Έλληνες να εισάγουν σιτηρά από την Βουλγαρία. Τα σιλό είναι το πρώτο μυθιστόρημα που γράφει σε ηλικία 15 μόλις ετών ο Βασίλης Βασιλικός και φέρει έντονα αυτοβιογραφικά στοιχεία. Ωστόσο, δημοσιεύεται για πρώτη φορά μόλις το 1976.

Ο Βασιλικός γεννήθηκε συγγραφέας και έπλασε την συνείδησή του με λέξεις. Ο τρόπος με τον οποίο ο δεκαπεντάχρονος τότε Βασιλικός χειριζόταν τους χαρακτήρες, την πλοκή και γενικότερα τις δυο περιόδους πριν και μετά την απελευθέρωση της Καβάλας από τους Βουλγάρους, προκαλεί θαυμασμό, ενώ ταυτόχρονα δικαιώνει την κατοπινή πορεία του μεγάλου μας συγγραφέα. Γράφαμε στο Ποντίκι Art τον Απρίλιο του 2018 για Τα Σιλό :

«Σε μιαν εποχή που επιβάλλει ιστορικές δεσμεύσεις στην ατομικότητα, ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας ενός μυθιστορήματος με ιστορικό πυρήνα και βάρος αναδεικνύει μέσα από τη δράση των ηρώων την αντισυμβατικότητα που διέπει την ίδια την πραγματικότητα, την ανατρεπτική πτυχή του ανθρώπινου χαρακτήρα που υπερβαίνει τα δεδομένα αναζητώντας τρόπους να επανασηματοδοτήσει τη ζωή, ανανεώνοντας το ενδιαφέρον της σε κάθε της πτυχή, και στις καλές και στις κακές της στιγμές, δίνοντας πρωταγωνιστικό ρόλο όχι στις ιστορικές συγκυρίες, αλλά στη δυνατότητα του ανθρώπου να ξεπερνά τις ακραίες καταστάσεις ανακαλύπτοντας συνεχώς τον εαυτό του».

Ο Βασιλικός είναι ο συγγραφέας εκείνος που άλλαξε την «εικόνα» του συγγραφέα στην Ελλάδα, θα λέγαμε την διεύρυνε, της έδωσε μια πιο κοσμοπολίτικη διάσταση. Την ξεθόλωσε την απέσπασε από την ταύτιση του «λογοτέχνη ψώνιου» που τόσο …διασκεδαστικά πλάσαρε ο ένδοξος ελληνικός κινηματογράφος. Αυτό έγινε μέσα από ένα συνδυασμό προσωπικότητας και συγγραφικού τάλαντου.

Ο Βασιλικός, επίσης, παραμέρισε την επαρχιακή σοβαροφάνεια των ελλήνων λογοτεχνών που έγραφαν βαθυστόχαστες ηθογραφίες. Έτσι, δεν δίστασε αφού είχε αφήσει ήδη ως παρακαταθήκη την μοναδική Τριλογία, Το Φύλλο, Το Πηγάδι και Τ’ αγγέλιασμα , τον Γλαύκο Θρασάκη, το Ζ , και μια σειρά από εκπληκτικά διηγήματα που πολλά εξ αυτών μένουν χαμένα σε διάφορες συλλογές, να γράψει απελευθερωμένος από το κόμπλεξ του «ποιοτικού» συγγραφέα που διεκδικούσαν οι αυστηροί φύλακες των παραδόσεων.

Ένα από τα κορυφαία έργα του είναι το δίχως άλλο ο Γλαύκος Θρασάκης, μυθιστόρημα για το οποίο ο συγγραφέας έτρεφε μιαν ιδιαίτερη αγάπη ξεχωρίζοντάς το από το υπόλοιπο έργο του. Το σημαντικό αυτό έργο που αναφέρεται στο χρονικό ενός Έλληνα της διασποράς, κινείται με αξιοζήλευτη επιδεξιότητα στο εύθραυστο εκείνο όριο που ο μύθος συγχέεται με την πραγματικότητα. Παραδίδοντας μαθήματα λογοτεχνίας διαχειρίζεται την παραδοσιακή μυθιστορηματική έκφραση και τις νεωτεριστικές αφηγήσεις με σπάνια δεξιότητα. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα στο οποίο ένας βιογράφος αφηγητής – πρόσωπο που θα μείνει αινιγματικό μέχρι το τέλος – αναλαμβάνει να ανασυστήσει τη ζωή και το έργο του Γλαύκου Θρασάκη.

Ο Βασιλικός έγραψε εκτός «λογοτεχνικής νόρμας», για όποιο ζήτημα ή θέμα του έκανε εντύπωση. Ήταν πραγματικός συγγραφέας δηλαδή. Του άρεσε ο Καζαντζίδης (και σε ποιον δεν αρέσει, εδώ που τα λέμε) και έγραψε ένα βιβλίο για τον Καζαντζίδη. Δεν μετέφρασε τον Παπαδιαμάντη από τα ελληνικά …στα ελληνικά. Έγραφε όπως ζούσε, αντισυμβατικά με φυσικότητα, όχι με πόζα και θεατρικότητα. Ήταν εύχαρις, ζωηρός, πνευματώδης, πάντα ευγενής και πράος, γενναιόδωρος και αξιοπρεπής. Πολλές ιδιότητες που συνθέτουν το πορτραίτο ενός κοσμοπολίτη συγγραφέα που τον ενδιαφέρουν τα πάντα, δηλαδή οι ζωές.

Θα τολμούσα να πω ότι ήταν ο πρώτος «επαγγελματίας» συγγραφέας μετά τον Καζαντζάκη. Κάθε πρωί ξυπνούσε για να γράψει πρώτα κι έπειτα να φτιάξει τον καφέ του και να ανάψει την πίπα του.

Ο Βασιλικός, αν δεν κάνω λάθος, ήταν ο πρώτος που επεδίωξε να βγάλει λεφτά από την συγγραφή, να την κάνει επάγγελμα, κάτι που υποψιάζομαι θα φάνταζε τότε ως απρέπεια ή ως εκπεσμός! Ουσιαστικά, έκανε αυτό που στον δυτικό κόσμο είχε ξεκινήσει σωστά: να εκτιμώνται τα γράμματα μετά αμοιβής, έτσι ώστε να αναγνωρίζονται ως πολύτιμα αγαθά μιας κοινωνίας.

Ο Βασιλικός ως συγγραφέας κυριάρχησε το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα.

Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του, που δεν έχει επισημανθεί αρκούντως, είναι ότι ενώ σαφώς πρόκειται για έναν ξεκάθαρα αριστερών πεποιθήσεων συγγραφέα, στην πρόσληψή του δεν είναι ταυτισμένος με την Αριστερά (παρά τους Λαμπράκηδες, το Ζ, την ταινία, την διεθνή της επιτυχία, τον ξεσηκωμό που επέφερε). Παραμένει ο Βασιλικός, ως συγγραφέας κι όχι ως αριστερός συγγραφέας. Δε νομίζω ότι έχουμε άλλη ανάλογη περίπτωση.

Ξεκίνησε το μακρύ συγγραφικό του ταξίδι του με πρώτο του ήρωα τον Ιάσωνα, μια συλλογή διηγημάτων που εξέδωσε ιδίοις εξόδοις. Η διήγηση του Ιάσονα (1953) σηματοδοτεί την πρώτη εμφάνιση του Βασίλη Βασιλικού στη νεοελληνική πεζογραφία. Ο Ιάσονας είναι ένας σύνθετος ήρωας, που κινείται στο μεταίχμιο εφηβείας και ενηλικίωσης, εξάρτησης από την πατρική εξουσία και ελευθερίας, προσκόλλησης στην πατρίδα και φυγής, ασφάλειας και περιπέτειας, μοναξιάς και συντροφικότητας.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ο συγγραφέας ταξιδεύει στο εξωτερικό κυρίως στην Αμερική από όπου έχουμε την Μυθολογία της Αμερικής, ένα κείμενο που απομυθοποιεί το αμερικανικό όνειρο. Κορυφαίο έργο εκείνης της περιόδου είναι η αξεπέραστη τριλογία του

Το φύλλο. Το πηγάδι. Τ’ αγγέλιασμα (Α΄ Κρατικό βραβείο της ομάδας των κορυφαίων Ελλήνων λογοτεχνών «έπαθλο Κώστας Ουράνης», το 1962) που καταγράφεται στα ελληνικά γράμματα σαν ένα από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα της μεταπολεμικής περιόδου.

Κι έπειτα έρχεται το Ζ, έργο που γράφτηκε σχεδόν αμέσως μετά τα γεγονότα του 1963 στην περίφημη υπόθεση Λαμπράκη που συγκλόνισε το πανελλήνιο και προδημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο περιοδικό «Ταχυδρόμος» το 1966. Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί σε βιβλίο από τις εκδόσεις «Θεμέλιο», σχεδόν ταυτόχρονα με την δίκη των κατηγορουμένων για τη δολοφονία. Το 1967, η Χούντα των Συνταγματαρχών απαγόρευσε την κυκλοφορία του στην Ελλάδα, ενώ παράλληλα άρχισε να μεταφράζεται σε άλλες γλώσσες στα πλαίσια του αντιδικτατορικού αγώνα. Το βιβλίο μεταφράζεται το 1966 στα γαλλικά από τις εκδόσεις Gallimard ενώ τα επόμενα τρία χρόνια μεταφράστηκε και εκδόθηκε σε άλλες δεκαοχτώ χώρες όπως οι Η.Π.Α, η Αγγλία, η Σοβιετική Ένωση και η Ιαπωνία.

Ακολουθεί η περίοδος της χούντας όπου ο Βασιλικός διαφεύγει πρώτα στην Ιταλία και από εκεί στην Γαλλία. Το Ζ στο μεταξύ γίνεται σύμβολο του αντιδικτατορικού αγώνα και ήδη συζητείται σε ολόκληρο τον κόσμο, ιδίως μετά την κινηματογραφική μεταφορά του από τον Κώστα Γαβρά το 1969. Η επιτυχία υπήρξε τεράστια πράγμα που δεν μπορούσε να μην επηρεάσει καθοριστικά και την μετέπειτα πορεία του συγγραφέα αλλά και ολόκληρου του έργο του.

Ο Βασιλικός της μεταπολίτευσης υπήρξε ο πιο αναγνωρίσιμος Έλληνας συγγραφέας, με ότι αυτό μπορεί να σημαίνει καθώς η δημοσιότητα αφαιρεί την δυνατότητα αυτοδιαχείρισής της. Κανονίζει την εικόνα σου μόνη της. Στην διάρκεια της Μεταπολίτευσης υπήρξε δραστήριος πολιτικά, κοινωνικά και πνευματικά. Το 1981 αναλαμβάνει αναπληρωτής γενικός διευθυντής της ΕΡΤ. Καλό είναι να σημειώσουμε ότι είχε γνώσεις τηλεόρασης καθώς είχε ανάλογες σπουδές στην Αμερική. Στην τηλεόραση επίσης έκανε την εκπομπή βιβλίου «Άξιον Εστί» που άνοιξε το συγγραφικό παιχνίδι από τις κλειστές λογοτεχνικές φατρίες, αφοσιώθηκε στην επανέκδοση των βιβλίων του και φυσικά δεν μπόρεσε να αποφύγει την γνώστη μνησικακία που ακολουθεί όλους τους επιτυχημένους καθώς τα πάνω από 100 βιβλία του θωρήθηκαν από τους εγχώριους συγγραφικούς κύκλους «υπερβολικά πολλά για να είναι καλά»…

Ο Βασιλικός διαμόρφωσε αποφασιστικά την εικόνα του Έλληνα συγγραφέα: την εκσυγχρόνισε, της χάρισε ειδικό βάρος και κυρίως συνέβαλε στην διεθνοποίησή της. Άνοιξε τον ορίζοντα, πράγμα σπουδαίο που δεν νομίζω ότι του έχει αναγνωριστεί, παρόλο που όλοι ποθούν μια «διεθνή καριέρα». Άφησε πίσω του μια χαρακτηριστική εικόνα για τον συγγραφέα που την επέβαλε στην όχι και τόσο βιβλιοφιλική ελληνική κοινωνία. Και προφανώς άφησε πίσω του ένα συνδυασμό μιας ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας ζωής και ενός σημαντικού συγγραφικού έργου με μερικά από τα βιβλία του να παραμένουν εμβληματικά στην ιστορία των γραμμάτων μας. Έφυγε πλήρης ημερών, δόξας, αναγνώρισης αξίζοντας και τιμώντας την αγάπη μας.

Διαβάστε επίσης:

«Ο Αθλητισμός είναι ζωή»

Ελληνική Αριστερά: Όταν το σκοτάδι είναι βαθύ, μπορείς να δεις τα αστέρια

Τέρμα στον Γολγοθά των αναδρομικών προσδοκούν οι συνταξιούχοι