Ανάλυση New York Times: Πώς οι ΗΠΑ έβαλαν τα θεμέλια για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν

Παρά τις προσπάθειες της Δύσης να περιορίσει τις πυρηνικές φιλοδοξίες του Ιράν, λίγοι θυμούνται ότι η απαρχή του πυρηνικού του προγράμματος ξεκίνησε με τις «ευλογίες» των Ηνωμένων Πολιτειών, επισημαίνουν σε ανάλυσή τους οι New York Times. Στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου και με στόχο την ενίσχυση των συμμάχων τους στη Μέση Ανατολή, οι ΗΠΑ όχι μόνο μετέφεραν τεχνολογία αλλά και εκπαίδευσαν Ιρανούς επιστήμονες

— φυτεύοντας τον πυρήνα ενός προγράμματος που αργότερα εξελίχθηκε σε μείζονα απειλή για την παγκόσμια ασφάλεια, τονίζει η αμερικανική εφημερίδα.

Όταν ο Πρόεδρος Τραμπ διέταξε στρατιωτικό πλήγμα κατά του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν, αντιμετώπιζε μια κρίση που οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν άθελά τους προκαλέσει δεκαετίες νωρίτερα, παρέχοντας στην Τεχεράνη τα θεμέλια της πυρηνικής τεχνολογίας.

Κρυμμένος στα βόρεια προάστια της Τεχεράνης βρίσκεται ένας μικρός πυρηνικός αντιδραστήρας που χρησιμοποιείται για ειρηνικούς επιστημονικούς σκοπούς και μέχρι στιγμής δεν έχει αποτελέσει στόχο της εκστρατείας του Ισραήλ να εξαλείψει την ικανότητα του Ιράν να κατασκευάσει πυρηνικά όπλα.

Η πραγματική σημασία του Ερευνητικού Αντιδραστήρα της Τεχεράνης είναι συμβολική: Εστάλη στο Ιράν από τις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1960, ως μέρος του προγράμματος «Atoms for Peace» του Προέδρου Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, το οποίο μοιραζόταν πυρηνική τεχνολογία με συμμάχους των ΗΠΑ που επιθυμούσαν να εκσυγχρονίσουν τις οικονομίες τους και να έρθουν πιο κοντά στην Ουάσιγκτον, σε έναν κόσμο διχασμένο από τον Ψυχρό Πόλεμο.

Σήμερα, ο αντιδραστήρας δεν συμβάλλει στον εμπλουτισμό ουρανίου από το Ιράν — τη δύσκολη διαδικασία που καθαρίζει την πρώτη ύλη των πυρηνικών όπλων σε μορφή ικανή να συντηρεί μια μαζική αλυσιδωτή αντίδραση. Λειτουργεί με πυρηνικό καύσιμο που είναι πολύ αδύναμο για να τροφοδοτήσει μια βόμβα. Πολλά άλλα έθνη, συμπεριλαμβανομένου του Πακιστάν, φέρουν τουλάχιστον την ίδια ευθύνη για την πορεία του Ιράν προς την ικανότητα παραγωγής πυρηνικών όπλων, όπως λένε οι ειδικοί.

Η Αμερική εισήγαγε το Ιράν στην πυρηνική τεχνολογία

Ωστόσο, ο αντιδραστήρας της Τεχεράνης αποτελεί επίσης ένα μνημείο για τον τρόπο με τον οποίο η Αμερική εισήγαγε το Ιράν — τότε υπό την εξουσία ενός κοσμικού, φιλοδυτικού μονάρχη — στην πυρηνική τεχνολογία.

Το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν γρήγορα έγινε αντικείμενο εθνικής υπερηφάνειας — αρχικά ως μοχλός οικονομικής ανάπτυξης και αργότερα, προς απογοήτευση της Δύσης, ως πιθανή πηγή απόλυτης στρατιωτικής ισχύος.
Πρόκειται για μια κληρονομιά ενός εντελώς διαφορετικού κόσμου, ενός κόσμου όπου η Αμερική δεν είχε ακόμη κατανοήσει πόσο γρήγορα τα πυρηνικά μυστικά που ξεκλείδωσε στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου θα αποτελούσαν απειλή για τις ίδιες τις Ηνωμένες Πολιτείες.

«Δώσαμε στο Ιράν το αρχικό πακέτο», είπε ο Ρόμπερτ Άινχορν, πρώην αξιωματούχος ελέγχου εξοπλισμών που συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις των ΗΠΑ με το Ιράν για τον περιορισμό του πυρηνικού του προγράμματος.
«Δεν ανησυχούσαμε ιδιαίτερα για τη διάδοση των πυρηνικών τότε, οπότε ήμασταν μάλλον γενναιόδωροι στη μεταφορά πυρηνικής τεχνολογίας», δήλωσε ο κ. Άινχορν, σήμερα ανώτερος συνεργάτης στο Brookings Institution. «Βάλαμε κι άλλες χώρες στον πυρηνικό χάρτη».

Το πρόγραμμα «Atoms for Peace» γεννήθηκε από μια ομιλία που εκφώνησε ο πρόεδρος Αϊζενχάουερ στα Ηνωμένα Έθνη τον Δεκέμβριο του 1953, προειδοποιώντας για τους κινδύνους μιας πυρηνικής κούρσας εξοπλισμών με τη Σοβιετική Ένωση και υποσχόμενος να ηγηθεί του κόσμου «έξω από αυτό το σκοτεινό θάλαμο φρίκης και προς το φως».

Ο κ. Αϊζενχάουερ εξήγησε ότι ο κόσμος έπρεπε να κατανοήσει καλύτερα αυτή την καταστροφική τεχνολογία και ότι τα μυστικά της έπρεπε να μοιραστούν και να αξιοποιηθούν εποικοδομητικά. «Δεν αρκεί απλώς να αφαιρεθεί αυτό το όπλο από τα χέρια των στρατιωτών», είπε. «Πρέπει να τεθεί στα χέρια εκείνων που ξέρουν πώς να απογυμνώσουν τη στρατιωτική του επικάλυψη και να το προσαρμόσουν στις τέχνες της ειρήνης».

Η χειρονομία δεν ήταν μόνο αλτρουιστική. Πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι ο Αϊζενχάουερ παρείχε κάλυψη για την πυρηνική ενίσχυση των ΗΠΑ, η οποία βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη. Επηρεάστηκε επίσης από επιστήμονες, μεταξύ των οποίων και ο Τζ. Ρόμπερτ Όπενχάιμερ — δημιουργός της ατομικής βόμβας που κατέστρεψε τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι λιγότερο από δέκα χρόνια νωρίτερα. «Ήταν η μετάνοιά τους για τη συμμετοχή τους στην ανάπτυξη της βόμβας», σημείωσε ο κ. Άινχορν.

Η κυβέρνηση Αϊζενχάουερ έβλεπε επίσης το πρόγραμμα ως εργαλείο επιρροής σε κρίσιμα σημεία της παγκόσμιας σκακιέρας του Ψυχρού Πολέμου. Σε αυτά περιλαμβάνονταν το Ισραήλ, το Πακιστάν και το Ιράν, τα οποία έλαβαν πυρηνικές πληροφορίες, εκπαίδευση και εξοπλισμό για ειρηνική χρήση — όπως στην επιστήμη, την ιατρική και την ενέργεια.

Ο Παχλαβί και η ειρηνική χρήση της πυρηνικής τεχνολογίας

Το Ιράν που έλαβε έναν αμερικανικό ερευνητικό αντιδραστήρα το 1967 ήταν πολύ διαφορετικό από το σημερινό, το οποίο κυβερνούν κληρικοί και στρατηγοί. Τότε κυβερνούσε ο μονάρχης Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί, ένας αριστοκράτης σπουδαγμένος στην Ελβετία, που είχε εγκατασταθεί με πραξικόπημα το 1953, υποστηριζόμενο από τη CIA — γεγονός που προκάλεσε βαθιά και διαρκή οργή σε πολλούς Ιρανούς.

Ο Παχλαβί ήταν αποφασισμένος να εκσυγχρονίσει το έθνος του και να το καταστήσει παγκόσμια δύναμη, με την υποστήριξη των ΗΠΑ. Εκκοσμίκευσε την ιρανική κοινωνία, προώθησε τη δυτική παιδεία, απαγόρευσε το ισλαμικό κάλυμμα στις γυναίκες και ενίσχυσε τις τέχνες — ο Άντι Γουόρχολ είχε ζωγραφίσει το πορτρέτο του. Παράλληλα επένδυσε στη μόρφωση και τις υποδομές.

Με ώθηση από το πρόγραμμα «Atoms for Peace», ο Παχλαβί διέθεσε δισεκατομμύρια δολάρια στο ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα, το οποίο θεωρούσε εγγύηση ενεργειακής ανεξαρτησίας — παρότι το Ιράν ήδη παρήγαγε τεράστιες ποσότητες πετρελαίου — και πηγή εθνικής υπερηφάνειας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες καλωσόρισαν νεαρούς Ιρανούς επιστήμονες σε ειδικά προγράμματα πυρηνικής εκπαίδευσης στο MIT.

Καθώς το πρόγραμμα επεκτεινόταν τη δεκαετία του 1970, το Ιράν σύναψε συμφωνίες με ευρωπαϊκούς συμμάχους. Το 1974, σε επίσκεψη στο Παρίσι, ο Παχλαβί τιμήθηκε στις Βερσαλλίες πριν υπογράψει συμφωνία ύψους δισεκατομμυρίων για την αγορά πέντε πυρηνικών αντιδραστήρων των 1.000 μεγαβάτ από τη Γαλλία.

Αρχικά, ο σάχης ήταν το πρότυπο για την ειρηνική χρήση της πυρηνικής ενέργειας. Ένας όμιλος εταιρειών κοινής ωφέλειας στη Νέα Αγγλία δημοσίευσε ολοσέλιδες διαφημίσεις με την εικόνα του. «Ο σάχης δεν θα έχτιζε εργοστάσια αν αμφέβαλλε για την ασφάλειά τους», έγραφε η διαφήμιση. «Θα περίμενε. Όπως επιθυμούν πολλοί Αμερικανοί».

Αν και οι ΗΠΑ είχαν πείσει το Ιράν να υπογράψει τη Συνθήκη για τη Μη Διάδοση των Πυρηνικών του 1968, υποσχόμενο διεθνείς ελέγχους και αποκήρυξη των πυρηνικών όπλων, οι υποψίες για τις προθέσεις του Παχλαβί αυξάνονταν. Ένα άρθρο στους New York Times το 1974 σημείωνε ότι η συμφωνία του Ιράν με τη Γαλλία δεν έκανε «καμία δημόσια αναφορά σε εγγυήσεις κατά της χρήσης των αντιδραστήρων για την κατασκευή πυρηνικών όπλων».

Σύντομα, ο σάχης μιλούσε για το «δικαίωμα» του Ιράν να παράγει πυρηνικά καύσιμα εγχωρίως — δυνατότητα που μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη όπλων. Καταδίκαζε τις εξωτερικές πιέσεις ως παραβίαση της εθνικής κυριαρχίας — επιχειρήματα που εξακολουθούν να χρησιμοποιούν οι ηγέτες του Ιράν. Καθώς η Ουάσιγκτον ανησυχούσε περισσότερο, ο Παχλαβί στράφηκε και σε άλλες χώρες: η Γερμανία θα κατασκεύαζε επιπλέον αντιδραστήρες και η Νότια Αφρική θα προμήθευε ουράνιο.

Μέχρι το 1978, η κυβέρνηση Κάρτερ ανησυχούσε αρκετά ώστε να απαιτήσει την τροποποίηση μιας σύμβασης για την αγορά οκτώ αμερικανικών αντιδραστήρων, απαγορεύοντας στο Ιράν να επεξεργαστεί ξανά το καύσιμο χωρίς άδεια για χρήση σε όπλα.
Οι αντιδραστήρες δεν παραδόθηκαν ποτέ. Το 1979, η Ισλαμική Επανάσταση, που τροφοδοτήθηκε εν μέρει από το μίσος προς την Αμερική και την υποστήριξή της στον σάχη, σάρωσε το Ιράν και ανέτρεψε τον Παχλαβί.

Ο ρόλος του Πακιστάν και η αλλαγή πλεύσης του Ιράν

Για ένα διάστημα, το πρόβλημα του πυρηνικού Ιράν φαινόταν να έχει λυθεί. Οι νέοι θεοκρατικοί ηγέτες, υπό τον Αγιατολάχ Χομεϊνί, αρχικά έδειξαν μικρό ενδιαφέρον να συνεχίσουν ένα δαπανηρό πρόγραμμα που συσχετιζόταν με τη Δύση και τον σάχη.
Όμως, μετά από έναν φρικτό οκταετή πόλεμο με το Ιράκ τη δεκαετία του 1980, ο Χομεϊνί αναθεώρησε την αξία της πυρηνικής τεχνολογίας. Αυτή τη φορά, το Ιράν στράφηκε ανατολικά — στο Πακιστάν, επίσης αποδέκτη του προγράμματος «Atoms for Peace», το οποίο τότε πλησίαζε να αποκτήσει πυρηνική βόμβα.

Ο Πακιστανός επιστήμονας και λαθρέμπορος πυρηνικής τεχνολογίας Αμπντούλ Καντίρ Χαν πούλησε στο Ιράν φυγοκεντρητές για τον εμπλουτισμό ουρανίου σε επίπεδα κατάλληλα για όπλα.
Η απόκτηση των φυγοκεντρητών αυτών από το Ιράν ήταν ο πραγματικός λόγος που το πυρηνικό του πρόγραμμα εξελίχθηκε σε παγκόσμια κρίση, λέει ο Γκάρι Σαμόρ, κορυφαίος σύμβουλος των κυβερνήσεων Κλίντον και Ομπάμα.
«Το πρόγραμμα εμπλουτισμού του Ιράν δεν είναι αποτέλεσμα αμερικανικής βοήθειας», είπε. «Οι Ιρανοί πήραν την τεχνολογία από το Πακιστάν, βασισμένη σε ευρωπαϊκά σχέδια».

Ωστόσο, οι φυγοκεντρητές αυτοί αξιοποιήθηκαν από ένα πυρηνικό κατεστημένο που είχε δημιουργήσει η Αμερική δεκαετίες νωρίτερα.
Για χρόνια, το Ιράν προωθούσε μυστικά το πρόγραμμά του, κατασκευάζοντας φυγοκεντρητές και εμπλουτίζοντας ουράνιο που μια μέρα θα μπορούσε να μετατραπεί σε βόμβα. Μετά την αποκάλυψη των μυστικών εγκαταστάσεων το 2002, οι ΗΠΑ και οι ευρωπαϊκοί τους σύμμαχοι απαίτησαν να σταματήσει ο εμπλουτισμός και να αποκαλυφθεί όλη η αλήθεια.

Ύστερα από 20 χρόνια διπλωματίας — και τώρα αεροπορικών επιθέσεων από Ισραήλ και ΗΠΑ — η σύγκρουση παραμένει άλυτη. Παρά τους ισχυρισμούς του Τραμπ ότι η αεροπορική επιδρομή του Σαββάτου «κατέστρεψε ολοσχερώς» τρεις πυρηνικές εγκαταστάσεις, τμήματα παραμένουν άθικτα.

«Να μην κάνουμε τα ίδια με τη Σαουδική Αραβία»

Οι ΗΠΑ μπορούν ακόμα να μάθουν από αυτή την οδυνηρή εμπειρία, είπε ο κ. Σαμόρ. Η κυβέρνηση Τραμπ συνέχισε τις διαπραγματεύσεις που ξεκίνησαν υπό τον Πρόεδρο Τζο Μπάιντεν, για πιθανή μεταφορά αμερικανικής πυρηνικής τεχνολογίας στη Σαουδική Αραβία — άλλη μια μεσανατολική σύμμαχο με αυταρχικό ηγέτη και φιλοδοξίες εκσυγχρονισμού.

Εδώ και δεκαετίες αποτελεί πολιτική των ΗΠΑ να μην μοιράζεται την τεχνογνωσία για την παραγωγή πυρηνικού καυσίμου — η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για όπλα — με χώρες που δεν την κατέχουν ήδη, σημείωσε ο κ. Σαμόρ. «Έχουμε κάνει ό,τι μπορούμε για να εμποδίσουμε ακόμη και συμμάχους, όπως η Νότια Κορέα, να αποκτήσουν δυνατότητες εμπλουτισμού και επανεπεξεργασίας καυσίμου», είπε.

Η Σαουδική Αραβία επιδιώκει τυπικά τη δυνατότητα εμπλουτισμού για ενεργειακή χρήση.

«Αλλά αυτή η τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για πυρηνικά όπλα», πρόσθεσε. «Και από τη δική μου οπτική, θα ήταν τρομερό προηγούμενο να βοηθήσουμε μια χώρα όπως η Σαουδική Αραβία — ή οποιαδήποτε χώρα χωρίς αυτή τη δυνατότητα — να την αποκτήσει».

Διαβάστε επίσης:

Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν: «Η Ευρώπη της άμυνας έχει επιτέλους ξυπνήσει»

Αγωνία για την εκεχειρία μετά τις εκατέρωθεν παραβιάσεις – «Μαζεύεται» το Ισραήλ μετά το ξέσπασμα οργής Τραμπ

Sky News: Ο Τραμπ κάνει… φασαρία, αλλά ο Πούτιν έχει δουλέψει στο παρασκήνιο για την εκεχειρία Ισραήλ – Ιράν