Αφιέρωμα 1821-2021: Εθνικές κοινότητες και Ελληνική Επανάσταση

«… Είναι αδύνατον αι Ελληνικαί ψυχαί να κοιμηθούν πλέον εις την ληθαργίαν της τυραννίας! Ο λαμπρός ήχος των αρμάτων των πάλι θέλει ακουσθή προς κατατρώποσιν των τυράννων των, και ταχέως».

Ανωνύμου του Έλληνος, «Ελληνική Νομαρχία»

Πρόκειται για την επικών διαστάσεων ιστορία ενός έθνους με πλήρη και ζωντανή εθνική συνείδηση, το οποίο βρήκε εκείνες τις ηθικές και υλικές δυνάμεις που απαιτούνταν για να ξεσηκωθεί αποτινάσσοντας τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς, που ωστόσο δεν αποδείχτηκαν αρκετά για να αλλοιώσουν τα εθνικά του χαρακτηριστικά αλλά και τους βαθύτατους δεσμούς του με ένα λαμπρό

και διαχρονικό ιστορικό παρελθόν. Ο απανταχού ελληνισμός δεν έχασε ούτε μια στιγμή το σθένος του και τη συνείδηση του ιστορικού του ρόλου· παρέμεινε αναλλοίωτος από το πέρασμα των αιώνων, με ακαταμάχητο όπλο τη λαμπρή του γλώσσα, μια γλώσσα που γέννησε τη φιλοσοφία, την ποίηση και τις επιστήμες, βάζοντας τη σφραγίδα της στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων υπήρξε μακρύς και επίπονος, και στη διάρκειά του, μέσα από ένα πλήθος συγκλονιστικών επεισοδίων, ανέδειξε το ελληνικό ζήτημα σε ολόκληρη την Ευρώπη και το κατέστησε ευρωπαϊκό ζήτημα, δημιουργώντας ταυτόχρονα ένα συγκινητικό κίνημα φιλελληνισμού. Μπροστά στο τετελεσμένο της Ελληνικής Επανάστασης, που δημιούργησε αυτόματα νέες γεωπολιτικές προοπτικές, αναγκάστηκαν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να στρέψουν το βλέμμα τους στην ελληνική υπόθεση, με αποτέλεσμα μια σειρά συνθηκών και πρωτοκόλλων που συνέβαλαν στην αίσια έκβασή της: μια αίσια έκβαση ενάντια σε κάθε ορθολογική πρόβλεψη, μέσα στο πιο δυσμενές κλίμα, αν λάβει κανείς υπόψη του το πανίσχυρο δόγμα της Ιεράς Συμμαχίας. Η Ελληνική Επανάσταση σήμανε επίσης την αρχή του θριάμβου των Εθνοτήτων, πράγμα που κακώς παραβλέπεται.

Παράγοντες της Επανάστασης

Είναι προφανές ότι η Επανάσταση ενάντια στον Οθωμανό δυνάστη υπήρξε προϊόν μακροχρόνιων και επίμονων ιδεολογικών διεργασιών, αλλά και αλλεπάλληλων εξεγέρσεων, που κρατούσαν την εθνότητα σε μια κατάσταση συνεχούς ανταρσίας, κυρίως στις δύσβατες ορεινές περιοχές. Επίσης, σημαντικό και πρωτεύοντα ρόλο έπαιξε η πρόοδος των Ελλήνων, υλική και πνευματική, στο διάστημα μεταξύ των τελευταίων δεκαετιών του 18ου αιώνα και των αρχών του 19ου. Στο διάστημα αυτό, το Έθνος απέκτησε αυτοπεποίθηση και αυτοσυνειδησία. Σημαντικό ρόλο, πέρα από την εθνική επαναστατική παράδοση, έπαιξαν και οι επαναστατικές ιδέες της εποχής, που είχαν έντονη τη σφραγίδα της Γαλλικής Επανάστασης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σε αυτή την περίοδο που αναφερόμαστε ιδρύθηκαν μια σειρά μυστικών επαναστατικών εταιρειών. Έτσι, η Ελληνική Επανάσταση είναι απόρροια κοινωνικών, οικονομικών, ιδεολογικών και πατριωτικών παραγόντων που επηρέασαν καθοριστικά εκείνη τη γενιά των Ελλήνων, παραμονές του 1821. Την υστέρηση των δυο πρώτων αιώνων σκλαβιάς αναπλήρωσαν οι ευνοϊκότερες εξελίξεις που σημειώθηκαν κατά τους δυο επόμενους αιώνες. Ο ελληνικός λαός σε γενικές γραμμές ζούσε υπό καθεστώς σκλαβιάς, συνεχών ταπεινώσεων, καταπίεσης και συχνών διωγμών. Μέσα σ’ αυτή τη ζοφερή πραγματικότητα, ωστόσο, αξιοποίησε τις δυνατότητες που του παρείχε ο τρόπος οργάνωσης της οθωμανικής διοίκησης, κυρίως στον τομέα της οικονομίας. Φυσικά, και οι συχνές εξεγέρσεις έπαιξαν τον ρόλο τους, μιας και κρατούσαν επίκαιρο πάντα το αίτημα της απελευθέρωσης. Όλους αυτούς τους αιώνες, με πρωτοφανές πείσμα διατήρησε, διαφύλαξε αλλά και υπερασπίστηκε με όλες του τις δυνάμεις την εθνική του συνείδηση, συσπειρωμένος γύρω από την Ορθόδοξη Εκκλησία και συντεταγμένος στο μοναδικό κοινοτικό του σύστημα. Ιδιαίτερης μνείας χρήζει η πρόοδος του εμπορίου και της ναυτιλίας χάρη στην ιδιαίτερη ικανότητα των Ελλήνων εμπόρων και ναυτικών. Εδώ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι ρωσοτουρκικές συνθήκες του 1774 και των επόμενων ετών για τη διάδοση του εμπορίου και την περαιτέρω ανάπτυξη της ναυτιλίας. Επιπλέον, ιδιαίτερα ευνοϊκές υπήρξαν και οι ευκαιρίες που έδωσε η Γαλλική Επανάσταση και οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι που ακολούθησαν. Δεν πρέπει να παραλείψουμε και τον καθοριστικό ρόλο της παιδείας των Ελλήνων, έτσι όπως αυτή οργανώθηκε στα χρόνια της σκλαβιάς. Σημαντικότατη αποδείχτηκε η δράση των διδασκάλων του Γένους. Για να φτάσουμε ως τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα, τότε που οι προετοιμασίες για τον ξεσηκωμό βασίστηκαν στις κινητήριες δυνάμεις του Έθνους, στην οικονομία, το εμπόριο αλλά και την παιδεία, που κρατούσε ζωντανή την εθνική συνείδηση.

Σκέψεις «περί της μελλούσης ελευθερίας»

Σ’ αυτήν τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα άρχισε να γίνεται πιεστικό το αίτημα της επανάστασης των Ελλήνων. Ωστόσο, οι γνώμες για τον χρόνο του μελλούμενου ξεσηκωμού διίσταντο. Τότε ήταν που αναπτύχθηκαν τρεις βασικές αντιλήψεις πάνω στο ζήτημα της επανάστασης. Η πρώτη αντίληψη υποστήριζε την ιδέα ότι οι Έλληνες έπρεπε να περιμένουν να ωριμάσουν, με την πάροδο του χρόνου, εκείνες οι ιστορικές συνθήκες που θα τους επιτρέψουν να αναδειχτούν αυτοί νόμιμοι κυρίαρχοι στις παλαιές ελληνικές χώρες, μετά τη φυσιολογική κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σύμφωνα πάντα με το ιστορικό προηγούμενο της κατάρρευσης του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η συντηρητική αυτή αντίληψη ήθελε οι Έλληνες στο μεταξύ να βελτιώνουν τη θέση τους σε όλα τα επίπεδα, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά, καταλαμβάνοντας περισσότερες καίριες θέσεις στην κυβέρνηση και στη διοίκηση. Θεωρούσε αυτή η αντίληψη ότι η ειρηνική μετάβαση της εξουσίας στα χέρια των Ελλήνων θα είχε πιο στέρεα και σαφή αποτελέσματα. Η δεύτερη αντίληψη βασιζόταν πάνω στην ιδιαίτερα σημαντική θέση που είχε ο Καποδίστριας στη ρωσική κυβέρνηση και στήριζε όλες τις ελπίδες του Έθνους στον ρωσικό παράγοντα, μετά μάλιστα τη σχετική έκθεση που υπέβαλε ο Καποδίστριας στον αυτοκράτορα Αλέξανδρο, ήδη από το 1816. Σύμφωνα με αυτά τα σχέδια, η Ρωσία έπρεπε να επιδιώξει μια νέα, ριζικότερη διευθέτηση των σχέσεών της με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στο πλαίσιο αυτών των διευθετήσεων ήλπιζαν οι Έλληνες να επωφεληθούν. Το φιλόδοξο σχέδιο που είχε υποβάλει ο Καποδίστριας ήθελε τη Ρωσία να συνδράμει στη δημιουργία τριών ομόσπονδων ηγεμονιών, της Μολδαβίας, της Βλαχίας και της Σερβίας, πράγμα που θα είχε ως φυσικό επακόλουθο «να αποδοθή εις τους Έλληνας η κληρονομία των προγόνων τους». Στο μεταξύ, όμως, ο Μέτερνιχ είχε κατορθώσει εκείνο το διάστημα να υπερπηδήσει το εμπόδιο του Καποδίστρια και να είναι αυτός που θα επηρέαζε την πολιτική του Αλέξανδρου, μια πολιτική η οποία ήταν σαφώς εχθρική σε κάθε σκέψη απελευθέρωσης της Ελλάδας. Η τρίτη άποψη ήταν αυτή που υποστήριζε την ιδέα της Επανάστασης, και είχε τις ρίζες της πριν από όλα στην επαναστατική παράδοση του Έθνους και στα σαφή προστάγματα του κινήματος του Ρήγα αλλά και στις ιδεολογικές τακτικές των μυστικών εταιρειών. Στηριζόταν επίσης στην εκτίμηση ότι ένας γενικός ξεσηκωμός των Ελλήνων ήταν δυνατός στις παρούσες συνθήκες και ότι υπήρχαν οι δυνάμεις εκείνες που θα τον στήριζαν. Από το 1806, και μέσα από την «Ελληνική Νομαρχία» του Ανωνύμου Έλληνος, εκφράζεται το επαναστατικό φρόνημα του Έθνους και η ιδέα της πρωτοπορίας του.

Κριτική αποτίμηση των απόψεων

Η αλήθεια είναι ότι στην Ιστορία δεν υπάρχει το «αν»… Ό,τι έγινε, έχει ήδη γίνει και κάθε άλλη εκτίμηση μένει στο θεωρητικό επίπεδο, μιας και δεν είναι δυνατόν να προβλεφθούν οι συνέπειες των εφαρμογών της μιας ή της άλλης εκδοχής. Ωστόσο, μπορούμε να προβούμε σε επισημάνσεις. Όσον αφορά στην πρώτη εκδοχή, αυτή απαιτούσε χρόνο μακρύ και ήταν αβέβαιη. Ποιος, για παράδειγμα, θα εμπόδιζε τους Οθωμανούς να αλλάξουν πολιτική απέναντι στα προνόμια των Ελλήνων και με αυτόν τον τρόπο να επηρεάσουν αρνητικά την πορεία μιας ευνοϊκής για τους Έλληνες εξέλιξης; Έπειτα, ποια κομμάτια του ελληνικού χώρου θα περνούσαν στην κυριαρχία των Ελλήνων, μέσα από μια ειρηνική μετάβαση; Η δεύτερη περίπτωση, αν και η προοπτική χρονικά για την ελληνική απελευθέρωση ήταν πολύ πιο άμεση, είχε το ιδιαίτερα αδύνατο σημείο ότι η τύχη του Έθνους αφηνόταν σε παροδικές και ευμετάβλητες, από τη μια στιγμή στην άλλη, διπλωματικές συγκυρίες. Στην τελευταία περίπτωση, που τασσόταν υπέρ ενός άμεσου ένοπλου ξεσηκωμού, σημαντικό ρόλο έπαιξε ο ιδεολογικός παράγοντας, όπως αυτός εκφράστηκε μέσω της σαφούς επαναστατικής ιδεολογίας που καλλιέργησε με πάθος η αξιοθαύμαστη ελληνική Φιλική Εταιρεία.

Διαβάστε επίσης:

ΚΙΝΑΛ: Προοδευτική πολιτική; Απόδειξη

Τουρκικός καημός για τα νησιά

Η μετάλλαξη Όμικρον πλήττει αγρίως τη δημοτικότητα Τζόνσον