O τουρισμός, η Φυσική, η ελληνική απάντηση, το Διάστημα

Ο τουρισμός, αυτή η μεγάλη, κεντρόφυγος δύναμη που «χάριν αναψυχής» κατευθύνει ανθρώπους προς την περιφέρεια, περνάει μια κατάσταση ύφεσης εξ αιτίας της πανδημίας. Χάνει σε αφίξεις, υφίσταται έλλειμμα επισκεπτών σε ξενοδοχεία και άλλες επιχειρήσεις, αλλά δεν παύει να προετοιμάζεται συστηματικά για το επόμενο βήμα, που είναι ταυτόχρονα βήμα αναψυχής.

Ας μην ξεχνάμε την απάντηση που δίνει στις απαρχές της ταξιδιωτικής ιστορίας ο Αθηναίος Σόλων, όταν γίνεται επισκέπτης, τον 6ο αιώνα π.Χ., στο βασίλειο του Κροίσου,

Πάντως ένας εξαιρετικός λόγιος, ο Lionel Casson, τοποθετεί τις απαρχές της «τουριστικής εμπειρίας» ακόμη παλιότερα, στο 1500 π.Χ., όπου υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για ταξίδια που γίνονται στην Αίγυπτο από απλή περιέργεια ή διασκέδαση.

Ο Hans Magnus Enzensberger θεωρεί ότι στο έτος 1800 μετά Χριστόν εμφανίζεται ο όρος «τουρίστας», αν και η σημειολογική ερμηνεία μιας ορισμένης πρακτικής ελάχιστα επηρεάζει την πραγματικότητα.

Ο σύγχρονος τουρίστας επιδιώκει να χαθεί μέσα σε ένα σύνολο εντυπώσεων, να ζήσει έντονα αν και προσωρινά, να βιώσει μια κατάσταση φυγής από την καθημερινότητα. Αυτή είναι μια κατάσταση «ισορροπίας» που επιβάλλεται στις πιο μεγάλες μάζες που ταξιδεύουν, για να ισοφαρίσουν τα ελλείμματα της καθημερινής ζωής.

Φαίνεται παράξενο, αλλά ο τουρισμός συνδέεται με τη Φυσική: Στην κάθε προσωπική ιστορία οι αφηγήσεις του τύπου «έχω πάει στο Ναύπλιο, στη Ρώμη, στη Νέα Υόρκη, το Παρίσι κ.λπ.» στερούνται γενικά νοήματος, στον βαθμό που δεν συνοδεύονται από τη δήλωση του χρόνου επίσκεψης.

Είναι κάτι σαν τον «τετραδιάστατο χωρόχρονο» της Φυσικής, που λειτουργεί ως έννοια προσδιορισμού των γεγονότων: Το Ναύπλιο, η Ρώμη, η Νέα Υόρκη, το Παρίσι είναι αοριστίες, στον βαθμό που δεν συνοδεύονται από προσδιορισμούς του χρόνου επίσκεψης του είδους «πήγα στο Ναύπλιο το 1995, πήγα στη Ρώμη το 1990, στη Νέα Υόρκη το 2000, στο Παρίσι το 2008».

Γενικά ο τουριστικός χρόνος είναι πυκνός, άξιος για να συνδυάζεται με αναμνήσεις – ακόμη κι αν αυτές οι αναμνήσεις είναι δυσάρεστες.

Ο τουρίστας συχνά θέλει να πάει σε ένα άλλο σύστημα, όπου δεσπόζουν ακραιφνείς Αιγαιοπελαγίτες με πατροπαράδοτες βράκες, Μογγόλοι νομάδες που δεν ξέρουν ακόμη και από τηλεόραση, Λάπωνες που χρησιμοποιούν σκυλιά για μεταφορές. Πολλοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες έχουν τροφοδοτήσει αυτή τη συμπαθητική αναζήτηση θυλάκων του παρελθόντος μέσα στο πλαίσιο του παρόντος. Ένας μάλιστα από αυτούς, ο Φερνάντ Μπρωντέλ, ευχόταν στη Βενετία να μείνει η ίδια εσαεί, σαν την «ωραία κοιμωμένη του δάσους»…

Η ζωή, όμως, χωρίς να αντικρούει γενικά κάθε σκηνοθεσία ή κάθε μνημειοποίηση του χώρου, είναι αντίθετη με τις ταριχεύσεις, που επιτρέπουν να προσεγγίζονται απολωλότα βιώματα. Εδώ υπάρχουν αξιοσημείωτες εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Λόγου χάριν η περίπτωση της Ύδρας, όπου η εκτόπιση των αυτοκινήτων από τους δρόμους γίνεται βασικό στοιχείο μιας γραφικότητας και αποτελεί ώθηση για την αναπόληση του παρελθόντος.

Ο φυσικός Χάιζενμπεργκ υποστήριξε, με την αρχή της απροσδιοριστίας, ότι η παρατήρηση επιδρά στο παρατηρούμενο αντικείμενο δημιουργώντας θέμα αμφισβήτησης της αντικειμενικότητας της παρατήρησης. Στην προτουριστική φάση του περιηγητισμού ο μεμονωμένος επισκέπτης δεν επιδρούσε στον τόπο επίσκεψης, όλα έμεναν άθικτα και ακαλλώπιστα.

Όμως, στο επίπεδο του φτασμένου τουρισμού η παρουσία μεγάλων μαζών για επίσκεψη σε έναν χώρο επιβάλλει τον μετασχηματισμό της τουριστικής πραγματικότητας με εξωραϊσμούς και φτιασιδώματα, κάνοντάς μας να αμφιβάλλουμε γι’ αυτό που ο Καστοριάδης ονόμαζε «πραγματική πραγματικότητα»: να αναρωτιόμαστε π.χ. αν αυτοί που μας υποδέχονται εκπέμπουν παραδοσιακό – ελληνικό πνεύμα φιλοξενίας ή απλώς διαθέτουν πελατειακή λογική και χαμόγελα στημένα με αυτοκόλλητο…

Ο κόσμος όμως είναι ακόμη μεγάλος! Κι αυτό σημαίνει ότι η γνωριμία μαζί του είναι αναγκαστικά διαμεσολαβημένη από ξεναγούς, από καταλόγους και διαβαθμίσεις των «αξιοθέατων», από ταξιδιωτικά αφηγήματα.

Η διαμεσολάβηση αυτή έχει τη δυνατότητα να κάνει πιο εκλεκτική την επαφή, ή τουλάχιστον να τη διεγείρει, ή τουλάχιστον να κοινοποιεί – με οικονομία χρόνου και χρημάτων – όσα θαυμαστά υπάρχουν στο ευρύτερο περιβάλλον… Και τελικά να επιβεβαιώνει μια ταξιδιωτική συγγραφέα, την Κάτια Αντωνοπούλου, που θεωρούσε ότι με το ταξίδι ζει κανείς πιο έντονα, διεγείροντας τους άλλους «δυνάμει εαυτούς» που κομίζει ο καθένας, μαζί με τον συνήθη εαυτό του…

Στην Ιατρική οι πιο εναλλακτικοί στοχαστές υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχουν ασθένειες, αλλά ασθενείς. Στην κοινωνιοψυχολογία του τουρισμού μια αντίστοιχη διαπίστωση («δεν υπάρχουν ταξίδια, αλλά ταξιδιώτες») υποστηρίχθηκε ελάχιστα. Και όμως, σε όλη αυτή τη διαχρονική πορεία της υπερκάλυψης του περιηγητισμού από τον μαζικό τουρισμό, υπήρξαν αναλυτές που, εκτός από τις ιδιαιτερότητες των χώρων, των τοπίων, των πολιτισμών, τόνιζαν τη σημασία του υποκειμενικού παράγοντα.

Στον Μεσοπόλεμο ο Κώστας Ουράνης πρόβαλλε ως θετικό υπόδειγμα αυτούς που δεν ενδιαφέρονται κυρίως για γνώσεις, αλλά για γοητεία, κάνοντας «και το πιο μικρό ταξίδι να είναι μεγάλο». Και ο Εντγκάρ Μορέν καυτηρίαζε τον μαζικό και τυποποιημένο τουρίστα ως υπνοβάτη, που αδυνατεί να βιώσει τον περίγυρό του…

Η ασφάλεια είναι συνθήκη για την ύπαρξη του ταξιδιωτικού ρεύματος, οι δε πρακτικές της Νέας Τάξης απασφαλίζουν δυνάμεις καταστροφής στην περιφέρεια του κόσμου. Οι χώρες της «κεντρικής Ασίας» γίνονται ακατάλληλες για τον ρόλο του τουρισμού, ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός επικρατεί, πράγμα που αποδεικνύει ότι ο τουρισμός, εκτός από τη φυγόκεντρο, διαθέτει και μια κεντρομόλο τάση – καθώς το μίσος των τριτοκοσμικών αναδιπλώνει τους προορισμούς του.

Σήμερα μπορεί να έλκεται κυρίως από τη Δύση, από τις πολυτέλειες που έχει στη διάθεσή του στο ένα ή στο άλλο χωρικό σκηνικό της Γαλλίας, της Ισπανίας, των μεσογειακών χωρών. Αυτές οι πολυτέλειες συχνά τον αποσπούν τόσο πολύ από το περιβάλλον, ώστε τον κάνουν αδύναμο να αναγνωρίσει αν βρίσκεται στη μια ή στην άλλη χώρα ή στον έναν ή στον άλλο τόπο – στο Παρίσι ή στη Βιέννη, στην Πάρο ή στη Σίκινο.

Κάποτε στην Ελλάδα τα έβαζαν με τον τουρισμό γενικώς. Λόγου χάριν ο Ανδρέας Παπανδρέου, που ζητούσε να μην «καταντήσει» η Ελλάδα χώρα των γκαρσονιών… Στη συνέχεια άρχισαν να γλυκαίνονται και να τα βάζουν μόνο με τους αλητοτουρίστες, οπότε άρχισε το ειδύλλιο με τους «τουρίστες υψηλής εισοδηματικής στάθμης»…

Ο ελληνικός τουρισμός ήταν αρχικά «παθητικός» – η Ελλάδα ξεκίνησε ως χώρα αποκλειστικά υποδοχής τουριστών με 50.000 αφίξεις το 1950! Όμως με σημαντική καθυστέρηση έγινε «ενεργητικός», καθώς ο Έλληνας άρχισε να ταξιδεύει στην Ευρώπη, έστω και με συνάλλαγμα ραμμένο στη φόδρα του παντελονιού του…

Ενώ απελευθερωνόταν η εκροή συναλλάγματος και έσκαγε μύτη το συντομότερο ανέκδοτο της ελληνικής γλώσσας («Αλβανός τουρίστας»), η μεσαία τάξη ακάθεκτη προχωρούσε στην υπερκατανάλωση ταξιδιών – συχνά με στόχο την άντληση κοινωνικού κύρους.

Ακόμη και ο Μπόμπος των ανεκδότων, ενήλικος πλέον, επέστρεφε από ταξίδι στη Ρώμη για να αφηγηθεί στις φιλενάδες της μαμάς του ότι παρακολούθησε μια όπερα, αλλά δεν θυμόταν ακριβώς το όνομά της – αν ήταν η «Τόσκα» του Πουτσίνι ή η πούτσ@… του Τοσκανίνι…

Οι «νοικοκυραίοι» έδωσαν αποφασιστικό χτύπημα στον φτωχοτουρισμό με τον Νόμο 2160/93, ο οποίος απαγόρευε το ελεύθερο κάμπινγκ – με παράπλευρη απώλεια το συνταγματικό δικαίωμα των πολιτών στον χώρο… Όμως, εκεί που γενικά υπήρχε η φαντασίωση και η προσδοκία του «βιομηχανικού τουρισμού», στηριγμένου στα φυσικά και πολιτιστικά προσόντα της χώρας, τα πράγματα πήραν άλλη τροπή.

Η διεθνής του τουρισμού κατασκεύασε το φθηνό και οργανωμένο ταξίδι, που άφηνε ελάχιστα οφέλη στις εγχώριες κοινωνίες. Τότε ήρθαν οι περιοχές ελεγχόμενου τουρισμού «με τα όλα τους» (all inclusive) και το μοντέλο του ενσταβλισμένου τουρίστα. Οι αρμόδιοι δεν «πρόσεξαν» την υποταγή της εγχώριας βιομηχανίας στους tour operators ούτε την κατάληξη των ΠΟΤΑ (Περιοχών Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης) σε μαύρες τρύπες επανεξαγωγής των κεφαλαίων που πανηγυρικά είχαν εισαχθεί…

Το χειρότερο βεβαίως δεν είχε συντελεστεί, διότι εκκρεμούσε το… χειροτερότερο. Σε μια προσπάθεια ενεργειακής ανάπτυξης άρχισε ο ευτελισμός των φυσικών στοιχείων της χώρας. Με την άκριτη τοποθέτηση ανεμογεννητριών στο οπουδήποτε, συντέθηκαν τοπία ασυνάρτητα, που απέχουν πολύ από τη συνταγή του «ανόθευτου» και «αυθεντικού». Αυτή η υποχώρηση της γενικής αισθητικής έρχεται με την ταυτόχρονη επικέντρωση του ορεινού τουρισμού σε σημεία χλιδής – π.χ. σε τόπους για χειμερινά σαλέ…

Και τώρα; Τώρα έρχεται η ώρα του διαστημικού τουρισμού, του τουρισμού που, πέρα από αισθητικές ή άλλες αναζητήσεις, διεκδικεί το πρωτόγνωρο και πρωτοφανές.

Η αποστολή που βαπτίστηκε Inspiration 4 αναχώρησε μεταφέροντας τους πρώτους τουρίστες από το Διαστημικό Κέντρο Κένεντι, με επαναχρησιμοποιούμενο πύραυλο Falcon 9 της εταιρείας SpaceX. Μέσα σε τρεις ώρες η κάψουλα είχε φθάσει σε ύψος τροχιάς, στα 585 χιλιόμετρα, πιο μακριά από τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό κι από το τηλεσκόπιο Χαμπλ, πιο μακριά από οποιαδήποτε άλλη διαστημική αποστολή μετά το τέλος αυτών των αποστολών στη Σελήνη, δηλαδή του προγράμματος Apollo της NASA το 1972.

«Οι πρώτοι τουρίστες» επέστρεψαν ύστερα από τρεις ημέρες στο Διάστημα παραμένοντας εκεί χωρίς τη συμμετοχή κανενός επαγγελματία αστροναύτη. Έζησαν το δέος του ύψους, συνάντησαν το γήινο φως σε μια απαράμιλλη συχνότητα ύστερα από το σκοτάδι, βίωσαν την έλλειψη της βαρύτητας, βίωσαν τις αντιδράσεις του ίδιου του σώματός τους σ’ αυτή την έλλειψη.

Βίωσαν το άγχος της επανόδου, τη μικρή αλλά υπαρκτή αμφιβολία εάν θα καταφέρουν να αντισταθούν στην αύξηση της θερμοκρασίας, όταν αυτή ανερχόταν σε 1.200 περίπου βαθμούς στην επιφάνεια του διαστημοπλοίου. Επρόκειτο για μια θριαμβευτική επιτυχία, ανεξάρτητα από το αν ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν δεν θέλησε να σχολιάσει το ιστορικό αυτό επίτευγμα και προτίμησε τον ύπνο, όπως τον κατηγόρησε ο Έλον Μασκ – ο επικεφαλής της Space X και πρωτοπόρος στον αγώνα «απόλαυσης» του Διαστήματος….

Η απόλαυση βέβαια είναι πολύ «τσουχτερή». Στη δεκαετία του 1990 η εταιρεία Bob Citron υπολόγιζε ότι το κόστος θα ήταν 40.000 – 45.000 δολάρια, αλλά μέχρι να «στρώσει η δουλειά» μπορεί να στοίχιζε 500.000 δολάρια.

Ουσιαστικά το πρώτο βήμα για την «ερασιτεχνική» προσέγγιση του Διαστήματος έγινε το 2001, όταν δυο επιχειρηματίες διέθεσαν από 20 εκατομμύρια δολάρια για να παρακολουθήσουν ταχύρρυθμα μαθήματα Αστροναυτικής στη Ρωσία με στόχο να ακολουθήσουν μια οκταήμερη εκδρομή στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Η συνέχεια όμως εκφράστηκε από τον Έρικ Άντερσον (2003), που εκτίμησε ότι σε λίγα χρόνια θα γίνονται πτήσεις γύρω από τη Γη με 100.000 δολάρια, ποσό ανάλογο με το κόστος μιας αποστολής στο Έβερεστ!

Διάφοροι ευφάνταστοι ή φαντασμένοι επιχειρηματίες έχουν προσπαθήσει κατά καιρούς να περιγράψουν εκδρομές σε έναν ακόμη πιο απόμακρο προορισμό, που είναι η Σελήνη. Έτσι, σύμφωνα με το «Spiegel» του Σεπτεμβρίου 1996, ο Αμερικανός ταξιδιωτικός πράκτορας Τζακ Γκάρβορι είχε αρχίσει να κλείνει θέσεις από τις αρχές των 50’ς, ενώ το πρώτο βήμα των διακοπών στο φεγγάρι έκανε ένα γιαπωνέζικο διαστημικό πρόγραμμα.

Μεγάλο ρόλο σ’ αυτό τον σχεδιασμό έπαιξε και η οικοδομική (!) εταιρεία «Σιμίτσου», που εκτιμούσε ένα κόστος 22 εκατομμυρίων δραχμών για την παραμονή σε διαστημικό ξενοδοχείο επί της Σελήνης με όλα τα κομφόρ, συμπεριλαμβανομένης της τεχνητής βαρύτητας σε εστιατόριο. Από αυτόν τον υπολογισμό έλειπε ο χρόνος παραμονής….

Τώρα η εξτρέμ μπουρζουαζία, μπουχτισμένη από διάφορα ταξίδια με προβλεπόμενη ή αμφίβολη ικανοποίηση, με ανόδους στα Ιμαλάια, με βυθίσεις στη νήσο Μπικίνι για εκτίμηση της πυρηνικής καταστροφής, με ωκεανογραφικά επιτεύγματα και καθόδους με βαθυσκάφη, με επισκέψεις στο Τσερνόμπιλ και σε υπόγεια σπήλαια, βλέπει με πολύ ενδιαφέρον ένα ταξίδι λουξ στο Διάστημα.

Είναι η διαλεκτική του ανταγωνισμού που κάνει τον καθένα να επιδιώκει μετάβαση εκεί που δεν πήγε ο καθένας, που εξέφρασε ο Νίκος Πρόκοβας σε ένα άρθρο του με τίτλο «Τουρίστες go home»: «Ο κουμπάρος πήγε στις Σεϋχέλλες και εμείς θα πάμε στην Αιδηψό;».

Στην εναρκτήρια ομιλία του στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στις 20.9.2021 ο γενικός γραμματέας του οργανισμού δήλωσε ότι οι διαστημικές περιπέτειες δισεκατομμυριούχων, όπως ο Τζεφ Μπέζος και ο Έλον Μασκ, αναδεικνύουν το γιγάντιο χάσμα ανάμεσα στους φτωχούς και τους υπερπλούσιους. Η διαπίστωση αυτή ήταν σοφή, αλλά ταυτόχρονα αναποτελεσματική στο να εκτρέψει τον τουρισμό υπερπολυτελείας από τους προορισμούς του…

1. Γιάννη Σχίζα, «Ο άλλος τουρισμός», Εναλλακτικές Εκδόσεις – Οικοτοπία, 1998

2. «Αυγή», «Τουρισμός στο Διάστημα», 25.9.2021

3. «Τα Νέα», «Ξενοδοχεία στο Διάστημα», 21.6.2003

4. «Spiegel» – «Ελευθεροτυπία», 2.10.1996, «Τουριστικός οδηγός στη Σελήνη»

5. Hans Magnus Enzensberger, «Πολιτική και πολιτισμός», δοκίμιο «Μια θεωρία για τον τουρισμό», εκδόσεις SCRIPTA

6. Lionel Casson, «Το ταξίδι στον Αρχαίο Κόσμο», εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης

Διαβάστε επίσης:

Νέος πονοκέφαλος με την αστυνομική βία

Κορωνοϊός: Ποια μέτρα και πότε θα πάρει η κυβέρνηση για την αντιμετώπιση του 4ου κύματος

«Νέο Εξοικονομώ 2021»: Άνοιξε η ιστοσελίδα – Όλες οι πληροφορίες για την ένταξη στο πρόγραμμα