Το «Τότε που ζούσαμε» ξανά στα βιβλιοπωλεία

του Δημήτρη Φύσσα

Δύσκολα θα βρεθεί κάποιος που να έχει διαβάσει το «Τότε που ζούσαμε» και να μην το έχει ξεχωρίσει. Για τη γενιά μου υπήρξε ένα μοναδικό βιβλίο, του οποίου ο απόηχος φτάνει μέχρι σήμερα. Γι αυτό και, τώρα που πια η παλιά έκδοση του «Κέδρου» ήταν ακριβοθώρητη, πολύ καλά έκανε το «Μεταίχμιο» και την ξανάβγαλε.

Το βιβλίο αυτό γράφτηκε στα χρόνια της χούντας και κυκλοφόρησε με τη μεταπολίτευση. Καλύπτει τη νιότη του συγγραφέα του, του Ασημάκη Πανσέληνου (1903-1984), από την οθωμανική Μυτιλήνη των αρχών του 20ου αιώνα ακόμα, μέχρι και τη δεκαετία του 40. Δεν είναι όμως ένα ακόμα βιβλίο αναμνήσεων, μια ακόμα αυτοβιογραφία από κάποιο μέλος της γενιάς της αντίστασης.

Γιατί το «Τότε που ζούσαμε» έχει στοιχεία που κανένα άλλο βιβλίο της ίδιας γενιάς δε διαθέτει: ειλικρίνεια, απουσία κομματικών παρωπίδων (ο συγγραφέας ήταν αριστερός, αλλά μη σταλινικός, αφού ανήκε στο μικρό εαμικο σοσιαλιστικό κόμμα ΕΛΔ των Σβώλου - Τσιριμώκου), χιούμορ, αυτοσαρκασμό και λογοτεχνικό γράψιμο πρώτης γραμμής (καθόλου τυχαίο ότι γιος του Ασημάκη είναι ο Αλέξης Πανσέληνος, ένας από τους οριστείς της σύγχρονης πεζογραφίας μας). Το γράψιμο αυτό είναι τόσο καλό, ώστε ορισμένοι γλωσσικοί τύποι παλιού ακραίου δημοτικισμού η ντοπιολαλιάς να μην είναι ικανοί να ενοχλήσουν το σημερινό αναγνώστη.

Προσωπικό και πολιτικό, έρωτες και επαγγελματικά (ο Πανσέληνος ήταν δικηγόρος), πολιτικές διώξεις και λογοτεχνία, μετακομίσεις σε σπίτια και επαγγελματικές στέγες μπλέκουν μ' ένα τρόπο που θυμίζει Ιταλούς ή Γάλλους συγγραφείς της ίδιας περιόδου. Επιπλέον, είναι ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης και, θα έλεγα, αντιηρωισμου. Δεν ασχολείται μόνοι με τα «μεγάλα», αλλά καταγράφει εξίσου και τα μικρά (ιδίως τα μικρά θα έλεγα), όπως η Πυγαγρος / Πυργαρος, μια περίφημη (και όχι διαβόητη) πόρνη της προπολεμικής Μυτιλήνης. Υπάρχουν επίσης αξιοσημείωτες εικόνες από την Αθήνα της εποχής, όπως τη βίωσε ο νεαρός δικηγόρος, που το γραφείο του ήταν Μπενάκη 28, αλλά και πορτρέτα άσημων και διάσημων.

Αν ένας σύγχρονους νεαρός αναγνώστης, που βαριέται όλη την περίοδο του ‘30 και του ‘40, αλλά θέλει ωστόσο να επιλέξει ένα βιβλίο για δει την εικόνα της εποχής, ένα βιβλίο που να μη θυμίζει κομματικό έντυπο, που να μην είναι λογοτεχνία αμφίβολης ποιότητας, ούτε και αυτοβιογραφία ηρωικών πράξεων, τότε αυτό το ένα βιβλίο είναι το «Τότε που ζούσαμε».

Με λίγα λόγια, είναι το καλύτερο βιβλίο της εποχής του. Και έχω την ταπεινή γνώμη δεν είναι τόσο, όπως κατά κόρο γράφτηκε, «απολογία μιας γενιάς», μα ιδίως απολογία ενός ξεχωριστού «εγώ».

Υ.Γ. Ναι, το ξέρω ότι μεθαύριο έχουμε ευρωεκλογές. Αλλά νομίζω ότι το συγκεκριμένο βιβλίο είναι θέμα σημαντικότερο από τις αναπτυξιακές φαντασιώσεις του Σαμαρά, τις πρωθυπουργικές βλέψεις του Τσίπρα, τα υπαρξιακά διλήμματα του Βενιζέλου κλπ κλπ.