15 Μαρτίου 1943: Μια Μέρα Μνήμης

Του Τάκη Καμπύλη

Χαράματα της 15ης Μαρτίου του 1943 ξεκίνησε το πρώτο γερμανικό τρένο θανάτου από τη Θεσσαλονίκη. Για εκατοντάδες συμπατριώτες μας Εβραίους η σημερινή μέρα ήταν η τελευταία μέρα στην πόλη των πατεράδων τους και των παπούδων τους. Ήταν η τελευταία μέρα που είδαν τον ουρανό της Θεσσαλονίκης πριν οδηγηθούν στην εξόντωση.

70 χρόνια πριν.
Η Θεσσαλονίκη

ποτέ πιά δεν θα είναι η ίδια. Το δυναμικότερο κομμάτι της πόλης, περίπου 60.000 άνθρωποι, το σύνολο της εβραϊκής κοινότητας θα χαθούν στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και στα κρεματόρια.
Οικογένειες ολόκληρες θα αποκοπούν βίαια από το παρελθόν τους και από το παρόν τους, απ ότι είχαν χτίσει και αποκτήσει για πέντε αιώνες.
Κάπου διάβαζα ότι, ο άνθρωπος δεν επιλέγει τον τρόπο που γεννιέται, αλλά επιλέγει τον τρόπο που εγκαταλείπει τη ζωή. Γι αυτούς τους ανθρώπους δεν ίσχυσε ούτε καν αυτό.
Έμεινε η μνήμη αυτής της παρουσίας. Που πέρασε κι αυτή από χίλια μύρια κύματα. Και η μνήμη τους πολεμήθηκε.
Η εξόντωση των Ελλήνων εβραίων ήταν το ένοχο μυστικό και της δικιάς μας κοινωνίας. Το απωθημένο ή επιλεκτικά προσδιορισμένο κομμάτι της σημερινής συλλογικής μνήμης μας.

Στα 27 χρόνια, που ασκώ τη δημοσιογραφία, από τα πράγματα που με έχουν εντυπωσιάσει είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε σήμερα στην Ελλάδα τα αραβο-ισραηλινά γεγονότα. Σχεδόν σε κανένα άλλο γεγονός δεν υπάρχει τόσο απόλυτη ταύτιση της Δεξιάς με την Αριστερά. Τόσο απόλυτη ταύτιση με τα δίκαια του ενός, τόσο απόλυτη καταδίκη του άλλου. Οι δημοσιογραφικές αποστολές στην περιοχή είναι πάντα πίσω από τις γραμμές του ενός, είτε PLO λεγόταν αυτή, είτε Χεζμπολάχ. Σχεδόν ποτέ δεν ενημερώθηκε η κοινή γνώμη για το τί συνέβαινε πίσω από τις γραμμές του άλλου. Για τις ρουκέτες και τα πλήγματα στον άμαχο πληθυσμό και στην καθημερινότητα του Ισραήλ. Δεξιά και αριστερά στην Ελλάδα, ομονοούσαν και ομονοούν στην καταγγελία του Ισραήλ και μάλιστα με όρους απρεπείς. Και η απρέπεια αυτή, πολλές φορές από την ελληνική δημοσιογραφία, ολοκληρώνεται με την πρόσκληση στα τηλεπαράθυρα Ελληνοεβραίων για να δικαιολογήσουν περίπου με το ζόρι το Κράτος του Ισραήλ.
Νομίζω ότι, οι ρίζες αυτής της συγκεκριμένης ματιάς στην πραγματικότητα έχουν να κάνουν με το τότε. Μια ευκαιρία να εκφραστεί ο αντισημιτισμός που τροφοδοτήθηκε και τροφοδοτείται ακόμη από πολλές διαφορετικές πλευρές. Και που εκφράστηκε και εκφράζεται ακόμη και μέσα στην ελληνική Βουλή.
Ακόμη και το μνημείο του Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη πολεμήθηκε. Και δεν ήταν μόνο η Δεξιά, που για λόγους είτε φυλετικής καθαρότητας, είτε θρησκείας πολέμησε αυτή τη μνήμη. Στις εφημερίδες του ΕΑΜ εκείνης της εποχής, του 1943, δεν υπήρξε η παραμικρή αναφορά για την εξορία των χιλιάδων Εβραίων της Θεσσαλονίκης και άλλων μεγάλων ελληνικών πόλεων. Σαν να ήσαν αόρατοι.
Ακόμη και τότε στην Ευρώπη, οι μεγάλοι αντίπαλοι, Γερμανοί και Ρώσοι σ' ένα πράγμα είχαν ομονοήσει: Στον αντισημιτισμό. Οι σφαγές και οι εκτοπίσεις εβραίων από τον Στάλιν ή από τοπικούς πληθυσμούς της παλιάς Σοβιετικής Ένωσης μόλις τις τελευταίες δεκαετίες ανασύρθηκαν στην κοινή ευρωπαϊκή Μνήμη.

Η ταυτότητα ενός ανθρώπου είναι μια πολύπλοκη διαδικασία, σύνθετη στη συγκρότησή της και βέβαια αποτέλεσμα και της ελεύθερης επιλογής του ατόμου. Έχω γνωρίσει εβραίους αριστερούς και δεξιούς, εβραίους που πιστεύουν ή δεν πιστεύουν στο Θεό, εβραίους της παράδοσης και της νεοτερικότητας, αλλά έχω γνωρίσει ελάχιστους μη εβραίους που αντιλαμβάνονται τους εβραίους ως κάτι περισσότερο και πολύ πιο σύνθετο απ όσα επιβάλλουν τα γνωστά στερεότυπα.
Η εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης είναι το ένοχο μυστικό αυτής της κοινωνίας. Στα σχολικά βιβλία της ιστορίας μας δεν γίνεται αναφορά στους Βενιζελικούς που πρωτοστάτησαν στους διωγμούς της εβραϊκής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη στη διάρκεια του Μεσοπολέμου.
60.000 άνθρωποι χάθηκαν με τον χειρότερο τρόπο. Σαν να μην είχαν υπάρξει ποτέ. Ένας φίλος μου υποστηρίζει πως, πίσω από τον εθνικισμό υπάρχει πολύ χρήμα. Υπάρχει οικονομικό όφελος από τον εθνικισμό. Μια ανθηρή κοινότητα άφησε πίσω της σπίτια και περιουσίες από τις οποίες ελάχιστα αποδόθηκαν από το ελληνικό κράτος στους ελάχιστους που επιβίωσαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ποιοί ήταν οι νέοι ιδιοκτήτες; Κι αν ένα μέρος της περιουσίας της εβραϊκής κοινότητας μεταφέρθηκε στη Γερμανία, τα σπίτια και τα καταστήματα έμειναν στη Θεσσαλονίκη. Ποιοί τα πήραν;

Στην «Ελευθερία», την εφημερίδα του ΕΑΜ Θεσσαλονίκης στις 13 Απριλίου του 1943 δηλαδή, σχεδόν στη διάρκεια της μεταφοράς στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, σ' ένα μονόστηλο ένας υπάλληλος της Πρόνοιας δηλώνει: «Το λένε ανοιχτά, ότι οι λαϊκές τάξεις δεν είναι για τα μέγαρα, παρά οι προνομιούχοι. Με δυο λόγια περιμένουν αυτές οι λεγόμενες λαϊκές επιτροπές προσφύγων να εξοντωθούν οι Εβραίοι για να πλιατσικολογήσουν όχι μόνο τα έπιπλά τους αλλά και τα ακίνητα κτήματά τους με συνεργούς ορισμένους υπαλλήλους της Πρόνοιας... Τώρα που έπεσε το πτώμα, δηλαδή η εβραϊκή περιουσία, ριχτήκανε όλοι επάνω σαν τα κοράκια». Αυτά έγραφε η Ελευθερία του ΕΑΜ, αυτό έγινε στη Θεσσαλονίκη αλλά και σ' ολόκληρη την Ευρώπη. Υπήρξε όμως και μια άλλη πλευρά. Υπήρξαν εκείνοι που έσωσαν με κίνδυνο της ζωής τους πολλούς εβραίους. Και υπήρξαν, άγνωστες ακόμη στο πλατύ κοινό στην Ελλάδα ιστορίες για τα παιδιά των εκτοπισθέντων εβραίων που τα ανέλαβαν χριστιανικές οικογένειες. (Για παράδειγμα ελάχιστοι σήμερα γνωρίζουν ότι η οικογένεια της Λέλας Καραγιάννη έκρυψε στο αρχοντικό της Κυψέλης μέλη της οικογένειας Κοέν και πολλούς άλλους)...