Παραμονή Πρωτοχρονιάς: Το έθιμο της «καλής χέρας», η «αλμυρή βασιλόπιτα» και το «αμίλητο νερό»

Πολλά τα έθιμα σε όλη τη χώρα!

Ηράκλειο: Παραμονή Πρωτοχρονιάς με τη «Βαρέλα» το πρωί και την «Μπουγάτσα» το βράδυ

Αποτελεί πλέον ένα από τα έθιμα που τηρείται με ευλάβεια στο Ηράκλειο, περισσότερο για να θυμίσει τις εποχές που είχε και την ουσιαστική του συμβολή. Κάθε παραμονή Πρωτοχρονιάς,

στο κεντρικότερο σημείο της πόλης, το λεγόμενο «σταυρό», η τοποθέτηση της βαρέλας αναπαριστά τον παραδοσιακό τρόπο ρύθμισης της κυκλοφορίας, με τον τροχονόμο και τη σφυρίχτρα του, μέσα στη «βαρέλα» να καταφέρνει να φέρει στο σήμερα, εικόνες βγαλμένες από το παρελθόν. Το έθιμο απαιτεί, ο τροχονόμος που τέτοια μέρα εκτελεί το καθήκον του ρυθμίζοντας την αυξημένη λόγω της ημέρας κίνησης στην αγορά, να δέχεται το κέρασμα από τους καταστηματάρχες της περιοχής. Κέρασμα γλυκών, ποτών ή ακόμη και εμπορευμάτων που διέθετε το κάθε κατάστημα της περιοχής. Παραδοσιακά, τον τροχονόμο μέσα στη «βαρέλα» επισκέπτεται και ο δήμαρχος της πόλης αλλά και ο περιφερειάρχης.

Κι όλα αυτά τις πρωινές ώρες της παραμονή της Πρωτοχρονιάς, γιατί το βράδυ, στα κεντρικότερα σημεία της πόλης, εκείνοι που κερδίζουν τις εντυπώσεις και το ενδιαφέρον είναι οι κατασκευαστές και πωλητές της παραδοσιακής «μπουγάτσας». Συνηθίζεται μάλιστα οι οικογένειες πριν την αλλαγή του χρόνου, να έχουν προμηθευτεί τη μπουγάτσα τους για το τραπέζι της βραδιάς, δίχως να λείπουν βέβαια και οι πιο παραδοσιακοί που ταυτίζουν την αγορά της μπουγάτσας με την πρώτη βόλτα αλλά και αγορά του χρόνου. Τα καταστήματα που βρίσκονται στη γνωστή και ως Πλατεία Λιονταριών, παραμένουν ανοιχτά σχεδόν μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες, πουλώντας και σερβίροντας μπουγάτσα, ακόμη και σε όσους επιθυμούν να την απολαύσουν, μετά τη διασκέδασή τους.

Χανιά: Το έθιμο της «καλής χέρας»

Τα παραδοσιακά κάλαντα, η υποδοχή του νέου έτους με βεγγαλικά και εκδηλώσεις σε πλατείες και η τήρηση του εθίμου της «πρωτιάς» κυρίως για τα παιδιά που έρχονται στον κόσμο μετά την έλευση του νέου έτους αποτελούν και για τους κατοίκους της δυτικής Κρήτης αναπόσπαστο κομμάτι της περιόδου της Πρωτοχρονιάς.

Στα Χανιά την παραμονή της πρωτοχρονιάς από νωρίς το πρωί μέχρι και αργά το απόγευμα σημείο συνάντησης πολλών είναι τα παραδοσιακά στέκια της δημοτικής αγοράς ωστόσο το αδιαχώρητο επικρατεί και σε όλα τα καταστήματα εστίασης .

Την τιμητική τους έχουν τα μικρά παιδιά επισκέπτονται νονούς, παππούδες, θείους για να τους κάνουν το ποδαρικό και να «εισπράξουν» την «καλή χέρα».

Σήμερα όπως και σε άλλες περιοχές της χώρας η επίσκεψη συνοδεύεται από χρηματικό ποσό που δίνει συνήθως ο παππούς, η γιαγιά, ο νονός στο παιδί. Ωστόσο παλαιότερα, η «καλή χέρα» ήταν ένα σπιτικό γλύκισμα που το έφτιαχναν οι νοικοκυρές, όπως κουραμπιέδες, μελομακάρονα και δίπλες.

Το χτύπημα της καμπάνας το πρωί της Πρωτοχρονιάς, κυρίως στην ύπαιθρο, «φέρνει» μικρούς και μεγάλους μετά την εκκλησία να παίρνουν ο κάθε ένας από μια πέτρα, να κάνουν το σταυρό τους και να την πηγαίνουν μέχρι το σπίτι.

Το σπάσιμο του ροδιού αλλά και της ασκελετούρας (άγριο φυτό που μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι ) αποτελούν για τους κρητικούς ιδιαίτερα σημεία αναφοράς.

Ακόμα και σήμερα σε πολλά κρητικά σπίτια τα παιδιά κρεμάνε στο τζάκι μια άδεια κάλτσα με την προσμονή το ξημέρωμα της Πρωτοχρονιάς να βρουν μέσα σε αυτή το δώρο που περιμένουν από τον Άγιο Βασίλη.

Αλεξανδρούπολη: «Σούρβαλα-Σούρβαλα» και «αλμυρή βασιλόπιτα» την Πρωτοχρονιά στον Έβρο

«Σούρβαλα-Σούρβαλα» (κάλαντα της Πρωτοχρονιάς) διαλαλούσαν οι μικροί καλαντιστές την προηγούμενη της έλευσης του νέου χρόνου, στις γειτονιές των χωριών του Έβρου, τραγουδώντας «Άγιους Βασίλης έριτι απού την Καισαρεία, απού την Καισαρεία, βαστάει πένα κι χαρτί, χαρτί κι καλαμάρι…». Το βράδυ της τελευταίας μέρας του χρόνου οι ομάδες των νεαρών καλαντιστών, ανύπανδρων ή αρραβωνιασμένων, επισκέπτονταν και πάλι όλα τα σπίτια του χωριού και εύχονταν υγεία και ευημερία στους νοικοκύρηδες που τους αντάμειβαν δεόντως.

Ιδιαίτερη θέση μεταξύ των πρωτοχρονιάτικων εθίμων έχει και το φαγητό το οποίο, στον Έβρο συνδέεται με τον προγραμματισμό της νέας χρονιάς. Χαρακτηριστική είναι η τυρόπιτα η εβρίτικη «αλμυρή βασιλόπιτα», που μεταξύ των φύλλων της έκρυβε, εκτός από το γνωστό σε όλους νόμισμα, διάφορα ξυλαράκια το καθένα με τον δικό του συμβολισμό (η κρανιά για την υγεία, το σουσάμι για την πληθώρα των αγαθών και της παραγωγής κ.α.)ενώ μέσω των συμβόλων γίνονταν και οι αναθέσεις των εργασιών του νέου έτους, π.χ. αυτός που τύχαινε το άχυρο θα φρόντιζε το στάβλο κ.ο.κ. Την Πρωτοχρονιά ετοιμάζεται και το ζυμωτό ψωμί «κεντημένο» περίτεχνα με σχέδια της αγροτικής παραγωγής, το οποίο ο νοικοκύρης κρατά στον αέρα καλώντας τους συνδαιτυμόνες τους να κόψουν ένα κομμάτι με το χέρι, σύμβολο υγείας και τύχης. Παραδοσιακά φαγητά της Πρωτοχρονιάς το χοιρινό με λάχανο τουρσί και το «Σουούσι», που είναι χοιρινό κρέας ψημένο επί αρκετές ώρες σε ειδικά πήλινα σκεύη, σε μορφή μικρής στάμνας, με καπάκι που σφραγίζεται με ζυμάρι. Το συγκεκριμένο φαγητό εφ’ όσον δεν αποσφραγιστεί διατηρείται έως και του Αγίου Αθανασίου.

Κέρκυρα: «Καλημέρα σας βουνά και καλή Πρωτοχρονιά»

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στην Κέρκυρα αναβιώνει το έθιμο «της κολόνιας». Η παράδοση του εθίμου θέλει τους νέους και τους ηλικιωμένους να ραίνουν με κολόνια όλους όσους συναντούν, γνωστούς και άγνωστους και να εύχονται «καλή αποκοπή», δηλαδή να αποχωριστούν με το καλό τον παλιό χρόνο.

Το έθιμο του καλωσορίσματος του νέου χρόνου

Στη Βόρεια Κέρκυρα ανήμερα της Πρωτοχρονιάς εξελίσσεται το έθιμο του «καλωσορίσματος». Το έθιμο θέλει οι γεροντότεροι του χωριού να ξυπνάνε από τα χαράματα και να είναι οι πρώτοι που θα καλωσορίσουν το νέο έτος. Οι ηλικιωμένοι βγαίνουν στα παράθυρα, ή στις αυλές τους και αγναντεύοντας τα βουνά και κυρίως τον Παντοκράτορα, το πιο ψηλό βουνό της Κέρκυρας, λένε τους στίχους «Καλημέρα σας βουνά και καλή πρωτοχρονιά, σαν τα βουνά να είμαι γερός, σαν την θάλασσα ξυπνός και σαν τα θαλασσοκύματα να κάνω τα θελήματα…»

Το έθιμο της «στρίνας»

Το έθιμο της στρίνας αναβιώνει ανήμερα της Πρωτοχρονιάς σε όλο το νησί. Πρόκειται για το μεγάλο «μποναμά» που θα πάρουν τα παιδιά από όλους τους συγγενείς τους. Οι ρίζες της «στρίνας» προέρχονται από τα Βυζαντινά χρόνια. Ουσιαστικά πρόκειται για το νόμισμα των καλαντιστών που στα βυζαντινά χρόνια λεγόταν «ευαρχισμός» ή «Στρίνα», από το λατινικό strena. Στα λατινικά σημαίνει αίσιος οιωνός, αλλά και δώρο της πρωτοχρονιάς. Οι Κερκυραίοι διατηρούν το έθιμο δίνοντας χρήματα στα παιδιά ως δώρο για το νέο χρόνο.

Φώτα, η ρίψη του σταυρού από την «καρδιά» της θάλασσας

Η αυλαία των γιορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς στην Κέρκυρα «πέφτει» την ημέρα των Φώτων όταν μικροί και μεγάλοι θα αψηφήσουν τις καιρικές συνθήκες της εποχής και θα βουτήξουν στα καταγάλανα νερά του Ιονίου για να «πιάσουν» από το βυθό του τον σταυρό. Ο τυχερός που θα τον φέρει στην επιφάνεια θα είναι ευλογημένος και τυχερός καθ’ όλη την διάρκεια του νέου έτους. Την όλη διαδικασία της ρίψης του σταυρού την ημέρα των Θεοφανίων για τον καθαγιασμό, συνοδεύουν οι φιλαρμονικές του τόπου, ανά περιοχή, ενώ ο σταυρός ρίχνεται ανοιχτά της θάλασσας με τα καραβάκια που «κουβαλούν» τους ιερείς να δένουν «αρόδου» στο Ιόνιο πέλαγος.

Μυτιλήνη: Παραμονή Πρωτοχρονιάς με «αμίλητο νερό»

Παραμονή της Πρωτοχρονιάς στη Μυτιλήνη και με το γύρισμα του χρόνου από όλες τις γωνιές της πόλης ξεκινούν παρέες με κατεύθυνση τη μικρή εκκλησιά της Παναγιάς της Φανερωμένης, στη βόρεια πλευρά της πόλης. Οι βρύσες στο κέντρο της εκκλησιάς τρέχουν ασταμάτητα νερό, με το οποίο οι πιστοί αφού προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγιάς με το Χριστό στην αγκαλιά που παίζει σαν τόπι τη γη, «νίβονται», βρέχουν δηλαδή το πρόσωπο τους. Στη συνέχεια γεμίζουν με «αγίασμα» το νερό, δηλαδή από τις βρύσες, το σκεύος που έχουν μαζί τους (πήλινο παλιότερα) και με ένα λιόκλαδο μέσα ή ένα κλαδί από μυρτιά οδεύουν στο σπίτι τους για το «ποδαρικό».

Απαραίτητη προϋπόθεση για να πετύχει το «ποδαρικό» είναι αυτός που μεταφέρει το νερό να το κάνει χωρίς να μιλήσει. Να ‘ναι δηλαδή το νερό «αμίλητο».

Ακολουθεί το «ποδαρικό» στο σπίτι από το «αφεντικό» του ή το μεγαλύτερο σε ηλικία μέλος της οικογένειας. Το λιόκλαδο ή το κλαδί της μυρτιάς στερεώνεται στην πόρτα. Το ρόδι σπάει με δύναμη στο κεφαλόσκαλο κι η πέτρα για να’ ναι όλοι γεροί «σαν την πέτρα» πετιέται μαζί με κέρματα μέσα στο σπίτι. Ακολουθεί το ράντισμα των χώρων του σπιτιού με το «αμίλητο» νερό.

Το έθιμο τηρείται και στις ημέρες μας, ενώ στη σημερινή του μορφή ακολουθείται μετά το 1922. Ως τότε το «αμίλητο» νερό το έπαιρναν από οιαδήποτε δημόσια βρύση της πόλης. Μετά το 1922 το Μυτιληνιό έθιμο ταυτίστηκε με το Αιβαλιώτικο, το οποίο έλεγε πως το νερό το έπαιρναν από το μεγάλο Αγίασμα της Μικρασιατικής πόλης, της Παναγίας της Φανερωμένης. Το χτίσιμο στα τέλη της δεκαετίας του 1920 της μικρής εκκλησίας της Παναγίας της Φανερωμένης ως θύμηση του Αιβαλιώτικου προσκυνήματος έκανε όλους τους Μυτιληνιούς, ντόπιους και πρόσφυγες να παίρνουν το νερό για το «ποδαρικό» του σπιτιού ή του μαγαζιού τους από το προσφυγικό προσκύνημα.

Χίος: Τα Αγιοβασιλιάτικα καραβάκια την παραμονή της Πρωτοχρονιάς

Τα «καραβάκια των ευχών 2019!» σαλπάρουν και φέτος παραμονή Πρωτοχρονιάς, από το 1ο Γυμνάσιο Χίου, και μέσω του εμπορικού δρόμου της πόλης της Απλωταριάς θα «δέσουν» στην πλατεία Πλαστήρα. Σε περίπτωση κακών καιρικών συνθηκών, η όλη εθιμική εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί στην κεντρική αίθουσα του 1ου Γυμνασίου και αμέσως μετά, θα γίνει το πέρασμα από την Απλωταριά με κατεύθυνση την πλατεία Πλαστήρα, για μία τελική, μικρής διάρκειας, συγκέντρωση.

Στη συνέχεια, μαθητικές ομάδες από σχολεία της Χίου, θα τραγουδήσουν τους επαινετικούς και σατιρικούς στίχους που έχουν ετοιμάσει για να υποδεχθούνε όλοι μαζί οι συμμετέχοντες το νέο έτος!

Το έθιμο ξεκίνησε από τα καράβια που πάντα οι Χιώτες ναυτικοί στην πλειοψηφία τους στόλιζαν στα σπίτια τους. Στις αρχές του 20ου αιώνα και πάντως μετά την απελευθέρωση της Χίου το 1912 μικροί μαθητές των σχολείων της πόλης άρχισαν να κατασκευάζουν μικρά αντίγραφα πολεμικών πλοίων σε ένδειξη τιμής και μνήμης στον απελευθερωτικό στόλο. Με τα χρόνια τα παιδιά άρχισαν να συνεργάζονται και να κατασκευάζουν μοντέλα πλοίων, με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Ο ανταγωνισμός των παιδιών για το μεγαλύτερο και καλύτερο βαπόρι άρχισε να φέρνει τις ομάδες και τις δημιουργίες τους την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στην κεντρική πλατεία. Κάποια στιγμή, και με τη συνοδεία μουσικής και τραγούδια «παινέματα» (επίκαιρα στιχάκια και λόγια που οι ίδιοι έγραφαν), παρουσιάζονταν το καράβι στον κόσμο.

Στη δεκαετία του 1970 η Περιηγητική Λέσχη Χίου έδωσε νέα πνοή δίνοντας μορφή εθιμικού διαγωνισμού στα «βαποράκια».

Από τότε κάθε παραμονή Πρωτοχρονιάς, παρουσιάζονται τα αγιοβασιλιάτικα καραβάκια της Χίου με εντυπωσιακά πλέον αποτελέσματα.

Πηγή: Ταξίδι στο παρελθόν και στο παρόν με τα «Αγιοβασιλιάτικα καραβάκια» της Χίου, Στέλλα Τσιροπινά, Φιλόλογος

πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ