«Το στίγμα της Μικράς Ασίας στο έργο του Γιώργου Σεφέρη και του Οδυσσέα Ελύτη» της Ανθούλας Δανιήλ

της Ανθούλας Δανιήλ

Η Μικρασιατική Καταστροφή σημάδεψε τη νεοελληνική ιστορία, την πολιτική και την κοινωνική μας ζωή και φυσικά τη λογοτεχνία. Ποιητές, πεζογράφοι, μουσικοί, εικαστικοί και άλλοι καλλιτέχνες, επηρεασμένοι από το μεγάλο γεγονός, έδωσαν συνθέσεις-μαρτυρίες, ορόσημα που σημάδεψαν το έργο τους και επέδρασαν και στο έργο των μεταγενεστέρων.

Γιώργος Σεφέρης

Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για τη Μικρά Ασία και τη Μικρασιατική Καταστροφή,

Πρώτος, ανάμεσα σε άλλους, είναι ο Γιώργος Σεφέρης, γεννημένος στη Σμύρνη στα 1900, που με την οικογένειά του μετοίκησε βεβαίως στην Αθήνα το 1914, όχι χωρίς ψυχικό πόνο. Τη Σμύρνη επισκέφτηκε την άνοιξη του 1921. Ο 21 ετών νεαρός που ζούσε με τις παιδικές νοσταλγικές αναμνήσεις από τα Βουρλά της Μικράς Ασίας με τους γέρους ναυτικούς που «ακουμπισμένοι στα δίχτυα τους» του έλεγαν το τραγούδι του Ερωτόκριτου και «την αντίδικη μοίρα της Αρετής να κατεβαίνει τα μαρμαρένια σκαλοπάτια», βιώνει οδυνηρά τη Μικρασιατική Καταστροφή έναν χρόνο μετά. Ο Σεφέρης πίσω από τα λογοτεχνικά πρόσωπα βλέπει τον ελληνισμό και την Ελλάδα, που υποφέρουν όπως οι ήρωες του τραγουδιού. Το τραύμα του σημαδεύει την ψυχή του και το έργο του διά βίου. Μεταγλωττίζοντας, διασκευάζοντας, διερμηνεύοντας τα λαϊκά παραμύθια και την τραγωδία, προσπαθεί να αποδώσει τον ψυχικό του συγκλονισμό.

Το 1944, έγραψε στον Τίμο Μαλάνο από το Κάιρο ότι η Καταστροφή της Σμύρνης είναι η σημαντικότερη πνευματική κρίση ανάμεσα σε άλλες που είχε στη ζωή του, όπως μεγάλη καταιγίδα θεωρεί και τον πόλεμο που βιώνει στο Κάιρο, μαζί με το συναίσθημα του πρόσφυγα· «από 13 χρόνων δεν έπαψα να είμαι πρόσφυγας» (Μαρία Στασινοπούλου, Χρονολόγιο, Εργογραφία Γιώργου Σεφέρη, 1900-1971). Πρόσφυγας λοιπόν στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή, στη Νότιο Αφρική και όπου η ζωή και η καριέρα του τον έστειλαν.

Στα γεγονότα της Μικράς Ασίας, ο Σεφέρης ήταν στο Παρίσι και έτσι δεν πολέμησε, γιατί, κατά την άποψη του Τσίρκα, δεν ήθελε να πολεμήσει «σε μια εισβολή του ελληνικού κράτους στην Οθωμανική αυτοκρατορία» εναντίον της Μικράς Ασίας, όπως και ο Καβάφης έφυγε στο Παρίσι για να μη στρατευτεί το 1897.

Η ποίηση του Σεφέρη, διαποτισμένη από την πίκρα της έκπτωσης του ευρωπαϊκού πολιτισμού, τον κάνει να νιώθει βαθιά την έλξη προς το αυθεντικό, ώστε να μη μας ξαφνιάζει το ότι θα ήθελε να είναι «βασιλιάς ανθρωποφάγων» παρά πολιτισμένος Ευρωπαίος. Η φράση του για κάποιον φύλαρχο «Ένας άντρας γίγαντας, ένας άρχοντας ανθρωποφάγος», δείχνει την εκτίμησή του σ’ αυτόν τον πέραν της ευρωπαϊκής αισθητικής περιφρονημένο φυσικό άνθρωπο. Και φυσικά, κάθε επιστροφή στην πατρίδα είναι μια τραυματική εμπειρία με πολλά πολιτικά παρασημαινόμενα. Η τιμωρία «γιατί αδικήσαμε» πηγάζει από την τραγωδία, από τον Μακρυγιάννη, τους Πέρσες του Αισχύλου. Κάθε ήττα είναι η τιμωρία που επιβάλλεται από τη θεία δίκη και τον φυσικό κόσμο· η θάλασσα θα τιμωρήσει τον υβριστή και τον στρατό του. Μια αρχαία ιδέα που έφτασε μέχρι την εποχή του· μέχρι την οριστική του επιστροφή στην πατρίδα. Αποκαλυπτικοί είναι οι στίχοι: «Τώρα σε τούτο τ’ ακρογιάλι περιμένω/ ν’ αράξει ένας άνθρωπος/ ένα υπόλειμμα, μια σχεδία» (Επί Σκηνής Δ’).

Ο Σεφέρης χρησιμοποίησε το αίμα του αντί για μελάνι, το γράψιμο του ερχόταν από τη ρίζα τού είναι του, από το βαθύ τραύμα της χαμένης πατρίδας του, που το αισθανόταν κανείς στο περπάτημά του το βαρύ και στο βλέμμα του το βαθύ. Τη συμφορά της Σμύρνης που τον σφράγισε ίσως αποδίδουν οι στίχοι:

Ποιος άκουσε καταμεσήμερα
το σύρσιμο του μαχαιριού στην ακονόπετρα;
Ποιος καβαλάρης ήρθε
με το προσάναμμα και τον δαυλό;
Καθένας νίβει τα χέρια του
και τα δροσίζει.
Και ποιος ξεκοίλιασε
τη γυναίκα το βρέφος και το σπίτι;
Ένοχος δεν υπάρχει, καπνός.
Ποιος έφυγε
χτυπώντας πέταλα στις πλάκες;
Κατάργησαν τα μάτια τους· τυφλοί.
Μάρτυρες δεν υπάρχουν πια, για τίποτε.
(Επί Σκηνής Ε’)

Οδυσσέας Ελύτης

Ο Οδυσσέας Ελύτης καταγόταν από τη Λέσβο, αλλά γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης, στη συνοικία Εφτά Μπαλτάδες, στις 2 Νοεμβρίου 1911, τη χρονιά που την κυβέρνηση της Ελλάδας είχε αναλάβει ο Ελευθέριος Βενιζέλος με τον οποίο η οικογένειά του είχε αναπτύξει φιλικούς δεσμούς και την άνοιξη του 1915 τον είχε φιλοξενήσει στη Μυτιλήνη.

Το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου βρήκε την Τουρκία ηττημένη και την Ελλάδα με τον Βενιζέλο αντιπρόσωπο της Ελλάδας στο Παρίσι, στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης. Οι αξιώσεις του Βενιζέλου έγιναν δεκτές με τη Συνθήκη των Σεβρών στις 10 Αυγούστου 1920. Με τους όρους αυτής της συνθήκης η Ελλάδα έπαιρνε την Ανατολική Θράκη και αναλάμβανε αστυνομικά καθήκοντα στην περιοχή της Σμύρνης. Τον καιρό εκείνο, στη Γαλλία, εξελέγη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Ήταν ο θριαμβευτής που ξεδίπλωνε «τον χάρτη των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών» γράφει ο Ελύτης (Ανοιχτά Χαρτιά, «Τα κορίτσια», σελ. 133). Λίγες μέρες μετά, στις 30 Ιουλίου 1920, έγινε η δολοφονική απόπειρα στον Σταθμό της Λυών, όταν επιβιβαζόταν για να επιστρέψει στην Ελλάδα. Το γεγονός αναφέρει ο ποιητής τηλεγραφικά: «Βγαίνοντας από τον σταθμό της Λυών, στο Παρίσι, μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, ο Ελευθέριος Βενιζέλος δέχεται τις σφαίρες δύο Ελλήνων αξιωματικών» (Ο μικρός ναυτίλος, «Προβολέας» δ’).

Τρία χρόνια μετά, το 1923, ο Ελύτης, παιδί ακόμα, θα ξανασυναντήσει τον Βενιζέλο, στη Λωζάνη: «Εγώ από το Βενιζέλο διατηρώ μιαν ανάμνηση παιδική, αλλά την αναφέρω […] γιατί μου μένει βαθιά εντυπωμένη. Έτυχε να είμαι με τους γονείς μου στην Ελβετία, όπου σπούδαζαν τ’ αδέλφια μου, και στο βαποράκι της λίμνης της Γενεύης μπήκε μέσα ο Βενιζέλος. Ο πατέρας μου πήγε και του μίλησε και σε λίγο ήρθε αυτός να χαιρετήσει τη μητέρα μου. Όλο το διάστημα που μιλούσε με τη μητέρα μου, με κρατούσε από το χέρι, με χάιδευε στο μάγουλο. Εγώ βέβαια ήμουν ένα παιδί δώδεκα ετών» (Αυτοπροσωπογραφία, σελ. 16-17). Είναι προφανές τι συζητούσε ο πατέρας Αλεπουδέλης στη Λωζάνη και είναι προφανής επίσης και ο λόγος της εκεί παρουσίας του Βενιζέλου. Είναι η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης με την Τουρκία, 1923-1924.

Έτσι, το θέμα της Μικράς Ασίας και οι προβληματισμοί γύρω από αυτό περνούν στο έργο του Ελύτη με μια λιτότητα και καλυμμένη συγκίνηση.

Το πρόβλημα θα το ξαναδούμε ποιητικά μεταπλασμένο στο ποίημα «Μικρή πράσινη θάλασσα» της συλλογής Το Φωτόδεντρο και η Δέκατη Τέταρτη Ομορφιά, όπου στη μικρή του ηρωίδα –ιδέα, ποίηση– αναθέτει τον ρόλο της αγγελιαφόρου, η οποία με τη θαυματουργική της επέμβαση, υπερβαίνοντας τους χώρους και τους χρόνους, θα μπει κρυφά στη Σμύρνη, θα μάθει τον άψινθο, θα αλλάξει τη μοίρα, θα αντιγράψει τις προσευχές από την οροφή-ουρανό της πόλης και θα επιστρέψει για να τον κάνει μέρος της πανάρχαιας ελληνικής ποιητικής παράδοσης· τις πέτρες λόγια των θεών και του Ηράκλειτου. Με αυτή την επιθυμία του ο Ελύτης επαναλαμβάνει την ανάλογη της Σαπφώς που «θα ’θελε» να ταυτιστεί με την Αφροδίτη, τον έρωτα και τις Μούσες.

Μικρή πράσινη θάλασσα δεκατριώ χρονώ
Που θα ’θελα να σε υιοθετήσω
Να σε στείλω σχολείο στην Ιωνία
Να μάθεις μανταρίνι κι άψινθο
[…]
Να γυρίσεις τον ήλιο και ν’ ακούσεις
Πώς η μοίρα ξεγίνεται
[…]
Να μπεις απ’ το παράθυρο στη Σμύρνη
Να μου αντιγράψεις τις αντιφεγγιές στην οροφή
Από τα Κυριελέησον και τα Δόξα Σοι
[…]
Και με λίγο Βοριά λίγο Λεβάντε
Κύμα το κύμα να γυρίσεις πίσω.

Ο Ελύτης πολύ λιτά, διακριτικά θα επανέλθει στο θέμα και στο ποίημα «Κυριακή, 5» της συλλογής Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου, όπου σε ένα όνειρο:

Γέμισε ο τόπος λέξεις ελληνικές ανορθόγραφες, από
παλιά προικοσύμφωνα και όρκους Φιλικών. Οπού πήρα
να δακρύζω έτσι καθώς είχα δει κάποτε τον πατέρα
μου, τον Αύγουστο του ’22.

Πριν από 100 ακριβώς χρόνια.

Ανθούλα Δανιήλ, Δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας