«Το ιστορικό γεγονός των Δεκεμβριανών στο μυθιστόρημα της Ζωρζ Σαρή Οι νικητές» των Σταματίας Γιαννά & Διαμάντης Αναγνωστοπούλου

«Το ιστορικό γεγονός των Δεκεμβριανών στο μυθιστόρημα της Ζωρζ Σαρή Οι νικητές»

των Σταματίας Γιαννά & Διαμάντης Αναγνωστοπούλου

Τα Δεκεμβριανά αποτελούν το ιστορικό περιβάλλον στο μυθιστόρημα Οι νικητές. Η μυθοπλασία βασίζεται στη βιωμένη εμπειρία της συγγραφέως, ενώ στον πυρήνα της αφήγησης βρίσκεται το μυθιστορηματικό πρόσωπο, το οποίο, κομίζοντας την «αυθεντικότητα του βιωμένου», λειτουργεί με παραδειγματικό τρόπο καθώς η ατομική του μοίρα «διαπερνά τα ιστορικά γεγονότα και διαπερνάται ταυτόχρονα από αυτά»

Η βιωμένη εμπειρία αλλά και η ερμηνεία των Δεκεμβριανών από τους χαρακτήρες εμπλουτίζουν το κείμενο διευρύνοντας την απήχησή του καθώς στρέφουν το ενδιαφέρον από τα γεγονότα καθαυτά στις ιδεολογικές τους διαστάσεις. Η Ζωή βρίσκεται στην αυλή του σχολείου μαζί με συνομήλικούς της, ενώ έχουν ήδη ξεσπάσει μάχες ανάμεσα στους αντάρτες και τους Άγγλους. Όταν μια οβίδα χτυπά το σχολείο, πολλοί σκοτώνονται και τραυματίζονται. Ανάμεσά τους τραυματίζεται σοβαρά η Ζωή και μεταφέρεται στο νοσοκομείο Αγία Όλγα, το οποίο βρίσκεται σε περιοχή που ελέγχει ο ΕΛΑΣ. Η Ζωή γλιτώνει, ωστόσο κινδυνεύει να ακρωτηριαστεί. Η αγωνία και ο πόνος της ηρωίδας και, την ίδια στιγμή, τα ιστορικά γεγονότα που βιώνει εγγράφονται στη συνείδησή της φιλτραρισμένα από τη δική της ερμηνεία: «Η Ζωή κρύωνε. […] Ο πόνος είχε καταργήσει το χρόνο. […] Ήταν ένας άλλος πόνος, άγνωστος. Όρμηξε, χίμηξε, χώθηκε μέσα της, ξέσκισε τις σάρκες της. […] Βογγούσε, κανένας δεν της έδινε σημασία. Όλοι βογγούσανε, ακόμα και οι ματωμένες πλάκες της αυλής» (Σαρή, 2018:30).

Κάθε μυθιστορηματικό πρόσωπο προσφέρει μια διαφορετική οπτική για τα Δεκεμβριανά και διοχετεύει ιδεολογικά στοιχεία στο κείμενο· κάθε ερμηνεία είναι για τον αναγνώστη ένα κανάλι κριτικής προσέγγισης της ιστορικής συγκυρίας. Η κεντρική ηρωίδα είναι ενταγμένη στο ΕΑΜ, υποστηρίζει με πάθος τις θέσεις του κόμματος και πιστεύει ότι θα νικήσουν. Το ίδιο πιστεύουν οι σύντροφοι και οι συντρόφισσές της που νοσηλεύονται στον θάλαμο. Η αδελφή της Ελένη εύχεται να νικήσουν οι Άγγλοι. Ο Δημήτρης, καθοδηγητής της Ζωής, με τον οποίο ήταν ερωτευμένη, πιστεύει ότι ο ΕΛΑΣ δεν έπρεπε να μείνει αμέτοχος στα γεγονότα της Αθήνας. Αμφισβητεί τις αποφάσεις του κόμματος, γι’ αυτό οι σύντροφοί του, όπως και η Ζωή, τον θεωρούν προδότη. Ο γιατρός Χαραλαμπάκης δεν είναι κομμουνιστής και δεν ενδιαφέρεται για το πολιτικό σκέλος των Δεκεμβριανών. Ωστόσο, φροντίζει τους τραυματισμένους και ιδιαίτερα τη Ζωή, η οποία τον ερωτεύεται λόγω της στάσης του. Η Αμαλία είναι νοσοκόμα στο Αγία Όλγα. Όταν στον περίβολο του νοσοκομείου αποκαλύπτεται ένας ομαδικός τάφος και με ψευδομάρτυρες επιχειρείται να κατηγορηθούν οι κομμουνιστές, εκείνη, παρ’ όλες τις αντικομμουνιστικές πεποιθήσεις της, κάνει την υπέρβαση και αποκαθιστά την αλήθεια.

Το ιστορικό γεγονός των Δεκεμβριανών, συνδεδεμένο με τη διαμόρφωση της έφηβης ηρωίδας, αποδομείται και αναδομείται εστιάζοντας στους χαρακτήρες. Η Ζωρζ Σαρή προσφέρει το βίωμά της και προτρέπει τον αναγνώστη, ερμηνεύοντάς το, να το ανασυνθέσει κάνοντάς το δικό του βίωμα. Με τον τρόπο αυτό τα Δεκεμβριανά επικαιροποιούνται και γίνονται μέρος των εμπειριών του σύγχρονου έφηβου αναγνώστη, περνώντας μέσα από την εφηβεία της Ζωής και τις ιδέες της για έναν καλύτερο κόσμο, μέσα από τη συλλογική δράση που οδηγεί στον έρωτα και τη φιλία που γίνεται συντροφικότητα. Έτσι, το συλλογικό ιστορικό γεγονός νοηματοδοτεί το ατομικό βίωμα, και το βίωμα από το οποίο απορρέουν οι πολλαπλές ιδεολογικές διαστάσεις της ιστορικής συγκυρίας γίνεται λογοτεχνική εμπειρία. Είναι το σημείο στο οποίο η ατομική μνήμη συναντά τη συλλογική διαμορφώνοντας την «παραδειγματική διήγηση», όπως την ονομάζει η Suleiman, η οποία περιγράφει τα οφέλη που αποκομίζει ο αναγνώστης από εμπειρίες που στην πραγματικότητα δεν είχε (Αναγνωστοπούλου, 2011:44).

Το κείμενο με αυτά τα χαρακτηριστικά καθιστά τον αναγνώστη μάρτυρα μιας οδυνηρής συνθήκης, όπου η δυστοπία των ιστορικών συμβάντων βιώνεται ατομικά αλλά ταυτόχρονα επιμερίζεται ανάμεσα στον αναγνώστη και τα μυθιστορηματικά πρόσωπα (Αναγνωστοπούλου, 2011:45). Επίσης, συνάδει με την άποψη ότι η πρόταξη του βιώματος έναντι του ιστορικού γεγονότος ενισχύει τη συγκινησιακή λειτουργία, ενώ παράλληλα «η αμεσότητα του λόγου» της προφορικής μαρτυρίας δημιουργεί «ισχυρότερο συνεκτικό δεσμό του σύγχρονου ανθρώπου με το παρελθόν του» συγκριτικά με τον «επίσημο λόγο της Ιστορίας» (Κατσίκη-Γκίβαλου, 2015).

Τα Δεκεμβριανά διαδραματίζονται σε συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο ο οποίος σημαδεύεται από τα γεγονότα. Ο τόπος δεν είναι ένα αδρανές στοιχείο, αλλά ένας ζωντανός οργανισμός που συμμετέχει στη ζωή των προσώπων μέσα στα ιστορικά συμβάντα και τροφοδοτεί το ιδεολογικό φορτίο που απορρέει από αυτά. Η πόλη της Αθήνας είναι ένα άλλο «πρόσωπο» που αγωνίζεται και παλεύει για τη δημοκρατία. Μέσα από τον πίνακα των οδομαχιών οργανώνει την αφήγηση, έτσι ώστε «η εικόνα της πόλης και η εικόνα των προσώπων να ταυτίζονται» (Αναγνωστοπούλου, 2009:156). Οι γειτονιές του κέντρου της Αθήνας έχουν χωριστεί σε εκείνες που βρίσκονται υπό τον έλεγχο των κομμουνιστών και εκείνες που κατέχουν οι Άγγλοι. Το ιατρείο όπου δίνουν στη Ζωή τις πρώτες βοήθειες μετά τον τραυματισμό της «έμοιαζε με χασάπικο που μόλις παράλαβε τα σφαχτάρια του» (Σαρή, 2018:25). Τα μάτια της Ειρήνης «τραβάνε φωτογραφίες» καθώς πηγαίνει να φέρει την κόκκινη κορδέλα της Ζωής: «Πόρτες, πέτρες, καρέκλες, κατσαρόλες, βιβλία, κεραμίδια, […] απομεινάρια μιας νοικοκυρεμένης ζωής […] είναι σκορπισμένα στην άσφαλτο […] Παντού σκουπίδια σαπίζουν και βρωμάνε. […]» (Σαρή, 2018:88).

Ο γεωγραφικός τόπος μορφοποιείται από το ιστορικό και πολιτισμικό φορτίο του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος που περικλείεται σε αυτόν (Malmgren, 1985:35· Wirth-Neser, 1996:11-12). Έτσι, διαμορφώνεται ένας ιδεολογικός τόπος όπου τα μυθιστορηματικά πρόσωπα αποτελούν σημεία αναφοράς και ιδεολογικής διάκρισης (Αναγνωστοπούλου, 2010:306). Οι ιδέες που ενστερνίζεται η Ζωή αντιμετωπίζουν τις σφαίρες που καρφώνονται στα κορμιά των ανθρώπων και στους «πληγιασμένους» (Σαρή, 2018:88) τοίχους των κτηρίων της πόλης.

Από τον ιδεολογικό τόπο απορρέει εξουσία που ασκείται προς το μυθιστορηματικό πρόσωπο αλλά και από αυτό (Παπαντωνάκης, 2010:31), ακόμα κι αν οι δυνατότητές του είναι περιορισμένες. Η Ζωή βιώνει τα Δεκεμβριανά ως συνέπεια της εξουσίας των ισχυρών και νιώθει ανυπεράσπιστη και ανίσχυρη εξαιτίας του τραυματισμού της, της τοποθέτησής της στην πλευρά των ηττημένων, αλλά και της εφηβείας που την καθιστά φύσει και θέσει αδύναμη συγκριτικά με τα ενήλικα πρόσωπα και το ιστορικό περιβάλλον. Ωστόσο, η ηρωίδα βρίσκει τρόπο να ασκήσει την περιορισμένη εξουσία της ενώ βρίσκεται καθηλωμένη στο νοσοκομείο, συμμετέχοντας στην απεργία πείνας και τραγουδώντας με τις άλλες γυναίκες ώστε να εξασφαλίσουν από τους Άγγλους καλύτερο φαγητό για τους τραυματισμένους.

Η τριτοπρόσωπη αφήγηση, ως προσωπείο της αναδρομικής αυτοδιήγησης, συνδυάζει την παντογνωσία και την αξιοπιστία του αφηγητή με την προσήλωση στους χαρακτήρες και τα σύνθετα αφηγηματικά σχήματα απόδοσης της συνείδησής τους. Δημιουργείται έτσι ένα ιδεολογικά ανοιχτό κείμενο, όπου μέσα από το ιστορικό γεγονός των Δεκεμβριανών αναδεικνύονται ιδέες όπως η αφοσίωση, η πίστη και η ελπίδα ότι μπορεί κανείς να γίνει μέρος των αλλαγών που επιθυμεί για τον κόσμο γύρω του. Με τον τρόπο αυτό, όπως άλλωστε δείχνει η ιστορία της Ζωής, οι ηττημένοι του εμφυλίου γίνονται Οι νικητές.

Σταματία Γιαννά: Υποψήφια Διδακτόρισσα του Πανεπιστημίου Αιγαίου

Διαμάντη Αναγνωστοπούλου: Καθηγήτρια, Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Βιβλιογραφικές αναφορές

Πρωτογενείς

Σαρή Ζ. (2018). Οι νικητές. Αθήνα: Πατάκης.

Δευτερογενείς

Αναγνωστοπούλου, Δ. (2009). Λειτουργίες των τόπων στα μυθιστορήματα της Ζωρζ Σαρή. Στο Α. Κατσίκη-Γκίβαλου (Επιμ.), Όταν… η Ζωρζ Σαρή (σσ.154-163). Αθήνα: Πατάκης.

Αναγνωστοπούλου, Δ. (2010). Μορφές, τόποι και πρόσωπα εξουσίας/δύναμης σε μυθιστορήματα της Άλκης Ζέη. Στο Γ. Παπαντωνάκης - Δ. Αναγνωστοπούλου (Επιμ.), Εξουσία και δύναμη στην παιδική και νεανική λογοτεχνία (σσ. 305-313). Αθήνα: Πατάκης.

Αναγνωστοπούλου, Δ. (2011). Το αυτοβιογραφικό στοιχείο και η λειτουργία του στο εφηβικό μυθιστόρημα. Στο Μ. Κανατσούλη & Δ. Πολίτης (Επιμ.), Σύγχρονη εφηβική λογοτεχνία: Από την ποιητική της εφηβείας στη αναζήτηση ερμηνείας της (σσ. 39-49). Αθήνα: Πατάκης.

Κατσίκη-Γκίβαλου, Α. (2015). Βιωμένη πραγματικότητα, μαρτυρία και Ιστορία στο νεότερο παιδικό και εφηβικό λογοτεχνικό βιβλίο, Κείμενα (21).

Malmgren, C. D. (1985). Fictional Space in the Modernist and Postmodernist American Novel. Lewisburg: Bucknell University Press.

Παπαντωνάκης, Γ. (2010). Σκιαγραφώντας την εξουσία και τη δύναμη στο [ελληνικό] παιδικό/νεανικό μυθιστόρημα. Οριοθέτηση μιας θεματικής. Στο Γ. Παπαντωνάκης - Δ. Αναγνωστοπούλου (Επιμ.), Εξουσία και Δύναμη στην παιδική και νεανική λογοτεχνία (σσ. 19-50). Αθήνα: Πατάκης.

Wirth-Neser, H. (1996). City Codes: Reading the Modern Urban Novel. Cambridge: Cambridge University.