«Το δημοτικό τραγούδι μέγας διαλαλητής της Ελληνικής Επανάστασης» της Ανθούλας Δανιήλ

Τα «τραγούδια ενός γένους» έχουν μεγάλο φιλολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Οι ιστορικοί διαβάζουν σ’ αυτά την ιστορία και οι ποιητές διαμορφώνουν, «αυξάνουν και τελειοποιούν τη γλώσσα». Τα τραγούδια αυτά δείχνουν τον αγώνα που δόθηκε στα πεδία της διανόησης, καθώς και στα πεδία των μαχών.

Στα δημοτικά τραγούδια αναγνωρίζουμε τον κώδικα μιας συγκεκριμένης κοινότητας, της οποίας μέλος είναι ο δημιουργός του τραγουδιού, που είναι συγχρόνως καλλιτέχνης και πολεμιστής. Τα τραγούδια μιλούν για πρόσωπα και γεγονότα πραγματικά. Η μελέτη τους αναδεικνύει την ιστορική τους σημασία, καθώς

και το πέρασμα «από το ηρωικό ιδεώδες του ξεχωριστού ατόμου, που αποτελούσε το πρότυπο του ακριτικού τραγουδιού, σ’ ένα νέο, ωριμότερο ηρωικό πρότυπο, το ιδεώδες του ανθρώπινου προσώπου, που σημαδεύει […] το πέρασμα από τη μεταβυζαντινή στη νεοελληνική πολιτισμική φάση», σημειώνει ο καθηγητής Ερατοσθένης Καψωμένος[1]. Ωστόσο, πρέπει να διευκρινιστεί ότι τα δημοτικά τραγούδια «έχουν περάσει τη δοκιμασία της επεξεργασίας από το συλλογικό φορέα […] έχουν αποκρυσταλλώσει στερεότυπα εκφραστικά σχήματα, φόρμουλες και λογότυπους, που για την προφορική λαϊκή ποίηση συνιστούν “πιστοποιητικό γνησιότητας”»[2].

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Δύο είναι οι πολύ σημαντικές συλλογές δημοτικών τραγουδιών με τις οποίες γνωστοποιήθηκε η Ελληνική Επανάσταση στην Ευρώπη, αν και έχουν γίνει πολλές από Έλληνες και ξένους συλλέκτες, όπως θα φανεί στη συνέχεια. Οι συλλογές αυτές είναι του Claude Charles Fauriel και του Arnold Passow, οι οποίοι θεωρήθηκαν οι καλύτεροι «διαλαλητές» της ελληνικής υπόθεσης.

Η δημοσίευση αυτών των συλλογών διακοινώνει στην Ευρώπη το αίτημα για ελευθερία, κάνει δυνατή την καταπιεσμένη φωνή του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού από έναν βάρβαρο, απολίτιστο και αλλόθρησκο λαό, σε μια εποχή που ήταν δύσκολο να γνωστοποιηθεί αλλιώς, αφού τα ΜΜΕ της εποχής είναι η εφημερίδα, όπου και όταν υπήρχε και για όποιον ήξερε γράμματα, βεβαίως, καθώς και η αλληλογραφία – χρειαζόταν ίσως και έναν μήνα για να φτάσει π.χ. μία επιστολή από την Ελλάδα στην Αγγλία.
Claude Charles Fauriel (1772-1844). Ο Φοριέλ ανήκει στους ρομαντικούς εκείνους φιλέλληνες, οι οποίοι ζούσαν μέσα σε ένα κλίμα έμπνευσης, φαντασίας, φυσιολατρίας, εθνικής γλώσσας, επαναστατικότητας και ηρωισμού, υψηλών ιδανικών και έντονων συναισθημάτων. Στη Γαλλία γίνονταν φιλολογικά σαλόνια, στα οποία διαβάζονταν τα τραγούδια με μεγάλη συγκίνηση. Επόμενο ήταν να συγκινηθεί και ο Φοριέλ από την πηγαία έκφραση του αγωνιζόμενου λαού. Ακαδημαϊκός, ιστορικός και φιλόλογος, εγκατέλειψε την πολιτική καριέρα και αφοσιώθηκε στις ιστορικές και φιλολογικές του μελέτες. Τη συλλογή κατόρθωσε να ολοκληρώσει με τη βοήθεια των Ελλήνων του εξωτερικού, σπουδαστών, εμπόρων και ναυτικών, καθώς και άλλων από διάφορα μέρη της Ευρώπης που του έστελναν τραγούδια, τα οποία τραγουδούσαν ή είχαν συνθέσει οι ίδιοι.

Η συλλογή έφερε τον τίτλο Chants populaires de la Grèce moderne και περιλάμβανε κλέφτικα και ιστορικά τραγούδια, αλλά και όλες τις άλλες κατηγορίες του είδους. Εκδόθηκε το 1824, το υλικό όμως ήταν πολύ, οπότε ο Φοριέλ εξέδωσε και δεύτερο τόμο, το 1825. Σ’ αυτή συμπεριλαμβάνεται και ο Θούριος του Ρήγα και ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Σολωμού, για τον οποίο γράφει ότι δεν είναι δημοτικό τραγούδι, όμως «χαρίζει στην πατρίδα του ποιητή και στους φίλους των γραμμάτων τις ωραιότερες ελπίδες». Το ίδιο ισχύει και για τον Θούριο. Ο Φοριέλ θεωρεί τα δημοτικά τραγούδια συνέχεια της αρχαίας λαϊκής ποίησης. Ενώ ο Καψωμένος τον θεωρεί συνέχεια του βυζαντινού Ακρίτα, που προβάλλει έναν νέο αξιακό κώδικα και ηρωικό ιδεώδες.

Η μετάφραση του Ύμνου έγινε από τον Στανισλάς Ζιλιέν, ο οποίος είχε μεταφράσει και τον επικό ποιητή Κόλουθο Λυκοπολίτη (591-518 π.Χ.) και την «ελληνική πατριωτική λύρα του Ζακύνθιου ποιητή Κάλβου». Στα ίδια χρόνια δηλαδή που ο Ανδρέας Κάλβος δημοσιεύει τις Ωδές του, καθώς επίσης και ο Λόρδος Μπάιρον έρχεται να πολεμήσει και να πεθάνει στο Μεσολόγγι, στην αρχή με ποιήματα-λέξεις, και μετά με έργα-όπλα.

Στην Ελλάδα η συλλογή κυκλοφορήθηκε σε μετάφραση του Απ. Δ. Χατζηεμμανουήλ και πλούσιο Πρόλογο του Ακαδημαϊκού Νίκου Βέη, με τον τίτλο Δημοτικά τραγούδια της σύγχρονης Ελλάδας (Εκδόσεις Νίκας, 1956).[3] Έκτοτε έγιναν πολλές ανατυπώσεις, διατήρησαν όμως πάντα την καθαρεύουσα γλώσσα της αρχικής μετάφρασης.

Ο Βίλελμ Μίλερ, φιλέλληνας ποιητής, μετάφρασε στα γερμανικά τη συλλογή του Φοριέλ, την οποία χαρακτήρισε ως «τη σπουδαιότερη διεύρυνση του ποιητικού ορίζοντα του κόσμου». Ο Γάλλος διπλωμάτης Μάρκελλος έκανε επίσης συλλογή, αλλά απογοητεύτηκε διότι στη συλλογή του Φοριέλ ακούγονταν «οι πολεμόχαρες κραυγές των πολεμιστάδων του αθάνατου Σουλίου», ενώ στη δική του συλλογή είχαν χάσει «το θέλγητρο του πρωτοφανέρωτου».

Ο Φοριέλ ανέφερε ονομαστικά τους συνεργάτες του, Αδαμάντιο Κοραή και Ανδρέα Μουστοξύδη, καθώς και τους: Χριστόδουλο Κλωνάρη, Δημήτριο Σχινά, Νικόλαο Πίκκολο και άλλους επιφανείς. Ο Καποδίστριας έστελνε τραγούδια στον Γκαίτε, με τον οποίο συνδεόταν με στενή φιλία, και παρότρυνε και άλλους να το κάνουν.

Arnold Passow (1829-1870). Ο Πάσοβ ήταν μεγάλος Γερμανός φιλόλογος, ο οποίος έγραψε μελέτη Περί των ομηρικών παραβολών (1852) και Σοφόκλειες μελέτες (1864). Στην Ελλάδα έγινε γνωστός λόγω της συλλογής του πλούσιου λαογραφικού υλικού, τα δημοτικά τραγούδια με τον τίτλο Carmina Popularia Graeciae recentioris, το οποίο μας είναι γνωστό ως συλλογή του Πάσοβ ή Popularia Carmina, έργο το οποίο εξέδωσε στη Λειψία το 1860 με Εισαγωγή και σχόλια στα λατινικά. Το έργο αυτό εκδόθηκε επίσης στην Ελλάδα από τις Εκδόσεις Νίκας το 1958, με τον τίτλο Ρωμαίικα Τραγούδια, σε φωτογραφική ανατύπωση και υπήρξε βιβλίο αναφοράς για μελετητές και εραστές του δημοτικού τραγουδιού. Ανατυπώθηκε το 2007.

Το ενδιαφέρον αυτής της έκδοσης είναι η ευκαιρία που δίνει στον αναγνώστη να επικοινωνήσει με το σώμα των λέξεων, με την εικόνα τους των σχεδόν διακοσίων ετών, το ορθογραφικό σύστημα, και κυρίως το πάθος πίσω από το τραγούδι και τη γλώσσα πίσω από τη γλώσσα που μιλάμε σήμερα.

{jb_quote} Κι έτσι, τέλος, καταλαβαίνουμε πώς τα δημοτικά τραγούδια συγκίνησαν ανθρώπους, οι οποίοι δεν είχαν πατήσει ποτέ στην Ελλάδα, ωστόσο έγραψαν αθάνατα έργα, ενώ άλλοι ήρθαν για να πολεμήσουν και να πεθάνουν για την Ελλάδα. {/jb_quote}

Ο Πάσοβ όμως δεν περιηγήθηκε ούτε επισκέφτηκε ποτέ την Ελλάδα. Την περιηγήθηκε ο πεθερός του, Heinrich Ulrich, ο οποίος υπήρξε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Όθωνος, που ιδρύθηκε από την Αντιβασιλεία στις 31 Δεκεμβρίου 1836, επαναβεβαιώθηκε στις 14 Απριλίου 1837 με διάταγμα του Όθωνος και λειτούργησε στις 3 Μαΐου 1837 (τρίτη μέρα του Πάσχα). Το 1862 μετονομάστηκε σε Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Ο Ulrich συγκέντρωσε τα τραγούδια για να τα εκδώσει στη Γερμανία, δεν πρόλαβε όμως λόγω πρόωρου θανάτου, γι’ αυτό το έργο του το πραγματοποίησε ο γαμπρός του ο Πάσοβ. Η συλλογή φέρει, πλέον, το όνομά του, αλλά πέραν της συλλογής του Ulrich, ο Πάσοβ αξιοποίησε και τραγούδια από άλλες συλλογές, όπως του Φοριέλ που ήδη αναφέραμε, του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, του Niccolò Tommaseo, του Friedrich Thiersch, του Μάρκελλου και άλλων. Με τον ενθουσιασμό διπλό, του ερασιτέχνη και του επιστήμονα, ο Πάσοβ έδωσε στον Έλληνα μελετητή και αναγνώστη ένα πολύτιμο υλικό, βιβλίο αναφοράς, συμπληρωμένο με ένα ευρετήριο τοπωνυμίων και γλωσσάρι στα λατινικά, πράγμα που σημαίνει πως απευθυνόταν σε ένα καλλιεργημένο κοινό.

Η συλλογή περιλαμβάνει οχτώ κατηγορίες τραγουδιών, όχι μόνο κλέφτικα και ιστορικά, και αρχίζει με την αναφορά στον πεθερό του –Cum ante hos tres annos Henrici Ulrichi carissimi socieri quae in Graecia collegerat carmina popularia…– όπου φαίνεται ποιος έβαλε τα θεμέλια αυτής της δουλειάς, και τελειώνει:
Dabam Magdeburgi
Mense Februario CIOCCCCLX.
(Φεβρουάριος 1860)

Όταν αυτή η συλλογή κυκλοφορήθηκε, προξένησε μεγάλο ενδιαφέρον και συγκίνησε διανοούμενους και καλλιτέχνες. Αυτήν διάβασε ο Τσέχος μουσικός Antonin Leopold Dvořák (1841-1904), o οποίος συγκλονίστηκε από τα πάθη του ελληνικού λαού και μελοποίησε τρία ποιήματα: «Ο Κόλιας» στη σελ. 96 της συλλογής, «Το μυρολόγι της Πάργας» στη σελ. 164 και «Ο βοσκός Αποθαμένος» στη σελ. 268. Από τα τρία αυτά ποιήματα, με την τεράστια δραματική ένταση, όπως και όλα άλλωστε της συλλογής, το «Μυρολόγι της Πάργας» περιλαμβάνεται στη διδακτέα ύλη του Λυκείου.

Στο ερώτημα, τι έλεγαν αυτά τα τραγούδια και συγκίνησαν τόσον κόσμο, απαντούν τα ακόλουθα μικρά αποσπάσματα:

ΤΟΥ ΛΕΠΕΝΙΩΤΗ
– Το πού ’σαι, Τσόγκα μ’ αδερφέ, κι εσύ, Λάμπρο Σουλιώτη; Γυρίστε να με πάρετε, πάρτε μου το κεφάλι, να μην το πάρει η Τουρκιά κι αυτός ο Νακοθέας.
(A. Ρassοw)

ΤΟΥ ΓΥΦΤΑΚΗ
Σα δέντρον εραγίστηκε, σαν κυπαρίσσι πέφτει. Ψιλήν φωνούλαν έβαλε, σαν παλικάρ’ οπού ήταν: – Πού είσαι, καλέ μου αδερφέ και πολλαγαπημένε; Γύρισε πίσω, πάρε με, πάρε μου το κεφάλι, να μην το πάρ’ η παγανιά και ο Γιουσούφ Αράπης και μου το πάει στα Γιάννινα τ’ Αλή πασά του σκύλου!
(Cl. Fauriel)

ΤΟΥ ΛΙΑΚΟΥ
Κόψετε το κεφάλι μου, να μη το κόψουν Τούρκοι και το πηγαίνουν στου πασά, ψηλά εις το διβάνι, το ιδούν εχθροί και χαίρουνται, οι φίλοι και λυπούνται, το ιδεί και η μανούλα μου κι απ’ τον καημό πεθάνει.
(Cl. Fauriel II)

Δηλαδή ο πολεμιστής, ενώ είναι ζωντανός, ζητά να του κόψουν το κεφάλι οι δικοί του για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων και το βεβηλώσουν. Και τα παλικάρια πρέπει να εκτελέσουν την επιθυμία του, ενώ είναι ζωντανός.

Ο ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ
Κι ο Κιουταχής τούς πλάκωσε με εικοσιοχτώ χιλιάδες.
Εμπρός τους πήρ’ σαν πρόβατα, σκοτώνει και τους κόβει,
Χίλια κεφάλια πήρ’ αυτών και ζωντανούς τριακόσιους
Κι έτσι εχαθήκανε τ’ αντρεία παλικάρια
(Α. Ρassοw)

Κι έτσι, τέλος, καταλαβαίνουμε πώς τα δημοτικά τραγούδια συγκίνησαν ανθρώπους, οι οποίοι δεν είχαν πατήσει ποτέ στην Ελλάδα, ωστόσο έγραψαν αθάνατα έργα, ενώ άλλοι ήρθαν για να πολεμήσουν και να πεθάνουν για την Ελλάδα. Έτσι και η διάζευξη Ελευθερία ή Θάνατος έγινε σύνθημα στα μπαϊράκια των επαναστατών, που κυοφόρησε το θαύμα του ’21.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Τετράδια Πολιτικού Διαλόγου, Έρευνας και Κριτικής, Χειμώνας-Φθινόπωρο 21, «Η Επανάσταση του ’21 και η λαϊκή πολιτιστική παράδοση».
[2] Ό.π.
[3] Το άρθρο στηρίχτηκε στις συλλογές του Claude Fauriel και του Arnold Passow, Εκδόσεις Νίκας.