Θάνος Χ. Καψάλης: «Το δωμάτιο με τις μύγες»

Το δωμάτιο με τις μύγες είναι ένα βιβλίο που γοητεύει τον αναγνώστη. Με γοήτευσε, γιατί ο Θάνος Καψάλης πετυχαίνει να μας διηγηθεί με έναν σχεδόν μυθιστορηματικό τρόπο μια από τις μεγάλες στιγμές της Βιολογίας. Το κάνει με τη μαεστρία ενός δασκάλου, που η μακρόχρονη πείρα του και η βαθιά ενασχόλησή του με τη διδακτική της Βιολογίας τού δίνει τη δυνατότητα αφενός να εκλαϊκεύσει σύνθετες επιστημονικές έννοιες, χωρίς αυτό να κουράζει, και αφετέρου να κεντρίσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ανεξάρτητα από το επιστημονικό του υπόβαθρο. Διαβάζοντας το βιβλίο είναι αναπόφευκτο

να αναλογιστούμε, με δέος, το τεράστιο άλμα που έκανε η Βιολογία στις αρχές του 20ού αιώνα, μέσα σε λίγα χρόνια, με τα ελάχιστα μέσα που διέθετε τότε.

Τι γνωρίζαμε, όταν ο Morgan (τιμηθείς αργότερα με το βραβείο Nobel) ξεκίνησε τις διασταυρώσεις των Drosophila melanogaster στο εργαστήριο του Πανεπιστημίου Κολούμπια το 1904; Τι γνωρίζαμε παραπάνω από τον αγρότη που, επί χιλιετίες, ακολουθώντας τις εμπειρικές γνώσεις των παππούδων και των προπάππων του έκανε επιλεκτικές διασταυρώσεις που θα του απέφεραν περισσότερο γάλα, καλύτερο κρέας, πιο δυνατά ζώα εργασίας ή δημητριακά με περισσότερους και θρεπτικότερους σπόρους;

Γνωρίζαμε ότι οι οργανισμοί αποτελούνται από κύτταρα. Ότι οι επιστήμονες είχαν περιγράψει τη διαίρεση του κυττάρου, είχαν δει στο μικροσκόπιο τα χρωμοσώματα και γνώριζαν ότι το έμβρυο προκύπτει από τη σύζευξη εξειδικευμένων κυττάρων, των γαμετών. Επιπλέον, 50 χρόνια νωρίτερα, στα μέσα του 19ου αιώνα, είχαν διατυπωθεί οι θεωρίες της Φυσικής Επιλογής από τον Δαρβίνο και οι νόμοι της κληρονομικότητας από τον Μέντελ. Όμως, παρέμενε μυστήριο πώς συνδέονταν όλα αυτά μεταξύ τους και μέσω ποιων μηχανισμών μεταβιβάζεται η γενετική πληροφορία. Με άλλα λόγια, στο πεδίο της Εφαρμοσμένης Γενετικής οι γνώσεις των επιστημόνων στις αρχές του 1900 δεν υπερτερούσαν σημαντικά από τις γνώσεις των Μάγια, οι οποίοι πριν από χιλιάδες χρόνια δημιούργησαν –μέσω επιλεκτικών διασταυρώσεων– το καλαμπόκι που παράγει δεκάδες φορές περισσότερους σπόρους από τον πρόγονό του, την τενοζίντη.

Όπως μας πληροφορεί ο Θάνος Καψάλης, ο Morgan δεν αποδεχόταν τη θεωρία της εξέλιξης διά της φυσικής επιλογής, ούτε τη χρωμοσωμική θεωρία της κληρονομικότητας. Μολονότι ο όρος «γονίδιο» ως μονάδα μεταβίβασης των κληρονομούμενων χαρακτηριστικών είχε προταθεί το 1903 από τον Wilhelm Johannsen, ο όρος δεν έγινε ευρέως αποδεκτός. Η πλειονότητα των επιστημόνων, μεταξύ αυτών και ο Morgan, χρησιμοποιούσαν τον όρο του Μέντελ, «παράγοντες», όρο που υπονοεί κάτι το απροσδιόριστο, σε αντίθεση με τον όρο «γονίδιο» που παραπέμπει σε μονάδα κληρονομικότητας.

Σίγουρα, ο αναγνώστης θα αναρωτηθεί πώς ένας μεγάλος επιστήμονας, ένας επιστήμονας που έβαλε τις βάσεις της Γενετικής, ήταν τόσο επιφυλακτικός απέναντι σε θεωρίες που αποδείχθηκαν ορθές. Ας δούμε τι λέει ο ίδιος:

Στην τρέχουσα ερμηνεία του Μεντελισμού τα γεγονότα (facts) μετατρέπονται σε «παράγοντες» (factors). Αν ένας «παράγοντας» δεν αρκεί για να εξηγηθεί ένα γεγονός, τότε επιστρατεύεται ένας ακόμη, κι αν δεν επαρκούν οι δύο τότε θα προστεθεί κι ένας τρίτος. Η παραπάνω ταχυδακτυλουργία στην οποία προσφεύγουμε για να εξηγήσουμε τα πειραματικά αποτελέσματα ενδέχεται να μας τυφλώνει, αν έχουμε την αφέλεια να θεωρούμε πως τα αποτελέσματά μας εξηγούνται άριστα, μόνο και μόνο διότι επινοήσαμε μια εξήγησή τους.

{jb_quote} Πετυχαίνει να μας διηγηθεί με έναν σχεδόν μυθιστορηματικό τρόπο μια από τις μεγάλες στιγμές της Βιολογίας. {/jb_quote}

Νομίζω ότι στα λόγια αυτά βρίσκεται το κλειδί που εξηγεί την επιτυχία του Morgan. Ο Morgan απέρριπτε τον διανοητικό εγκλωβισμό σε θεωρίες που βασίζονται σε αβέβαια πειραματικά δεδομένα. Όταν, όμως, τα πειραματικά δεδομένα αποκάλυψαν τα μυστικά της Γενετικής, αβίαστα αναθεώρησε τις απόψεις του. Τα πειράματά του ανέτρεψαν τις αρχικές υποθέσεις του, επιβεβαίωσαν τους νόμους της κληρονομικότητας του Μέντελ και κατέδειξαν την ισχύ του χρωμοσωμικού φυλοκαθορισμού. Το κυριότερο, απέδειξαν ότι το γονίδιο αποτελεί τη μονάδα μεταβίβασης της γενετικής πληροφορίας, ενώ ο μαθητής και συνεργάτης του, Alfred Sturtevant, με εντυπωσιακές για την εποχή πειραματικές προσεγγίσεις χαρτογράφησε τις θέσεις των γονιδίων πάνω στα χρωμοσώματα, καταδεικνύοντας την υλική τους υπόσταση. Εξίσου εντυπωσιακά και σημαντικά ήταν τα πειράματα του άλλου μαθητή του Morgan, του Calvin Bridges. Ο Bridges ξεκινώντας από μια τυχαία παρατήρηση –που οι περισσότεροι ερευνητές θα προσπερνούσαν ως μια περιθωριακή ανωμαλία ανάξια προσοχής– σχεδίασε και εκτέλεσε πειράματα που με αδιάσειστα στοιχεία κατέδειξαν την ορθότητα της «χρωμοσωμικής θεωρίας της κληρονομικότητας».

Ο συγγραφέας δεν περιορίζεται στην περιγραφή των πειραμάτων που έθεσαν τις βάσεις της σύγχρονης Γενετικής. Άλλωστε, η επιστήμη δεν γίνεται εν κενώ. Ο Καψάλης αναπαριστά με γλαφυρότητα το κλίμα του εργαστηρίου, όπου επικρατούσε πνεύμα ελευθερίας και συνεργατικότητας. Στενοί συνεργάτες του Morgan ήταν οι A. Sturtevant, C. Bridges και ο Hermann Muller (τιμηθείς με βραβείο Νobel). Δεν είναι τυχαίο ότι οι δύο πρώτοι, αν και αναγνωρισμένοι επιστήμονες, ακολούθησαν τον Morgan όταν ανέλαβε τη διεύθυνση του νεότευκτου Τμήματος Βιολογίας στο Caltech. Προφανώς, το κλίμα δημιουργικότητας που επικρατούσε στο εργαστήριο, το συνεχές κέντρισμα της φαντασίας των ερευνητών, αποτελούσε ιδανικό μέρος για την ανάπτυξη του ταλέντου όλων των συμμετεχόντων.

Είναι φανερό ότι στόχος του Θάνου Καψάλη δεν είναι μια απλή ιστορική καταγραφή των απαρχών της Γενετικής. Μέσα από την αφήγηση των λαθών των πρωταγωνιστών, των ανατροπών που έφερναν τα μη αναμενόμενα αποτελέσματα και των αλλαγών των κατευθύνσεων της έρευνάς τους, τα δύο «χαμένα» χρόνια, μέχρι τον εντοπισμό της πρώτης μετάλλαξης της Drosophila melanogaster, ανασυνθέτει την ατμόσφαιρα της έρευνας και των πολύπλοκων διαδρομών που ακολουθεί η επιστήμη μέχρι να φτάσει στο «σωστό». Όμως η διδασκαλία του «σωστού» χωρίς αναφορά στη διαδρομή απογυμνώνει το αποτέλεσμα από την ομορφιά της έρευνας, το κάνει υλικό για αποστήθιση. Αλλά ας το μεταφέρω με τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα:

Τι κρίμα, όμως. Αυτή η διδασκαλία του «σωστού» αποκρύπτει από τους μαθητές μας τους μαιάνδρους που ακολούθησε η επιστημονική σκέψη, τη γενετική των ιδεών της, τα λάθη της και τις καρποφόρες αποτυχίες της. Ακόμη χειρότερα, αποκρύπτει το κλίμα εντός του οποίου αναπτύχθηκε.

Το βιβλίο απευθύνεται σε βιολόγους, αλλά και στον κοινό αναγνώστη που ενδιαφέρεται για την επιστήμη. Για τους τελευταίους ο συγγραφέας έχει προσθέσει παράρτημα όπου αναλύονται, με απλότητα και πολλές εικόνες, έννοιες της Γενετικής.

[Ο Γιώργος Θυφρονίτης είναι ομότιμος καθηγητής Ανοσολογίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.]

Το δωμάτιο με τις μύγες
Θάνος Χ. Καψάλης
επιμέλεια: Γιάννης Καρατζόγλου
Επίκεντρο
208 σελ.
ISBN 978-618-204-370-7
Τιμή €12,00