Άγγελος Καλογερόπουλος

Στη φτωχική βιβλιοθήκη του πατρικού μου υπήρχαν τα Άπαντα του Παπαδιαμάντη του Μ.Μ. Παπαϊωάννου και για κάποιο λόγο, που δυσκολεύομαι και τώρα να προσδιορίσω, η γλώσσα του Παπαδιαμάντη μού άνοιγε έναν κόσμο που ήταν ταυτόχρονα οικείος και καινοφανής. Στα νεανικά μου χρόνια, με τα Άπαντα του Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου πια, και ανακαλύπτοντας το μουσικό μας παρελθόν συναντούσα τον μουσικό Παπαδιαμάντη, συνάντηση που κατέληξε σ’ ένα μικρό βιβλίο, Ο θρους του δέρατος. Η μουσική στον Παπαδιαμάντη. Νόμιζα ότι τελείωσα με τον Παπαδιαμάντη, αλλά με τον Παπαδιαμάντη δεν τελειώνεις τόσο εύκολα.

{loadmodule

Είχα ενστερνιστεί κι εγώ την αντίληψη ότι ο Παπαδιαμάντης είναι τα διηγήματά του. Αλλά δεν μπορούσα να τον κλείσω στην ηθογραφία, στη νοσταλγία ενός ιδανικού παρελθόντος κττ. Μέσα από τη γραφή του ένιωθα να ανασταίνεται μεταμορφωμένος αυτός ο ταπεινός κόσμος του παρελθόντος, που περιέγραφε. Μένοντας προσηλωμένος στον τόπο του, τον αναβάπτιζε μ’ ένα αναστάσιμο φως. Η λογοτεχνία αποχτούσε ένα ιδιαίτερο νόημα, που δεν χωρούσε στα γνωστά σχήματα και τις γνωστές θεωρίες.

Ξαναδιάβαζα τα μυθιστορήματά του και ανακάλυπτα θησαυρούς. Η Γυφτοπούλα όμως είναι ένα έργο κομβικής σημασίας, και για την κατανόηση του Παπαδιαμάντη, αλλά και για το ξεκαθάρισμα παλαιών διλημμάτων, για την υπέρβαση πολλών είτε-είτε. Αν σκύψουμε πάνω της, θα ανακαλύψουμε νέους δρόμους για τη λογοτεχνία, αλλά και για τον πνευματικό μας προσανατολισμό. Σε μια πρώτη μορφή αποτύπωσα αυτή την αναγκαιότητα στην εισήγησή μου στο Γ’ Συνέδριο της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών «Η Γυφτοπούλα ως προσδοκία», το 2011. Αυτή η εισήγηση υπήρξε η βάση για την εισαγωγή αυτής της έκδοσης της Γυφτοπούλας, από τον Δόμο, με την επιμέλεια του Δημήτρη Μαυρόπουλου, και κυκλοφορεί με τη φροντίδα των Εκδόσεων Εν Πλω. Η παρούσα έκδοση φιλοδοξεί να είναι μια πρόταση να ξαναδιαβάσουμε τον Παπαδιαμάντη απαλλαγμένο από τη γραφικότητα, απεγκλωβισμένο από μια νοσταλγική εξιδανίκευση, αλλά ως έναν συγγραφέα που αφορά τον σύγχρονο κόσμο…

{jb_quote}Ο Παπαδιαμάντης δεν έρχεται να υψώσει μια σημαία, έρχεται να σηκώσει μιαν αυλαία…{/jb_quote}

Πιστεύω ότι η γλώσσα του Παπαδιαμάντη δεν είναι απαγορευτική για τις νεότερες γενιές. Μπορεί να παραμένει ακόμη «αμετάφραστον σκάνδαλον», αλλά και η μετάφρασή του σε άλλες γλώσσες θα γίνει πιο εύκολη, αν αφήσουμε τη γοητευτική επιφάνεια και διεισδύσουμε στο βάθος της αλήθειας που κομίζει. Η δύναμη της γραφής του ξεπερνάει τις γραμματικές δυσκολίες. Είχα την ευκαιρία να το διαπιστώσω ως εκπαιδευτικός. Ωστόσο, επέλεξα να εμπλουτίσω την έκδοση αυτή με εκτενή γλωσσικά και πραγματολογικά σχόλια, ώστε να διευκολύνεται η ανάγνωση και να μην λανθάνει ο πνευματικός πλούτος του συγγραφέα μέσα στο ημίφως των συμφραζομένων. Πρέπει να έχουμε καθαρό το κείμενο στις λεπτομέρειές του. Και μόνο η ανάγνωσή του να αναδεικνύεται σε «μάθημα» σοβαρό. Γι’ αυτό και η παρούσα έκδοση της Γυφτοπούλας εφοδιάζει τον αναγνώστη με πλούσια γλωσσικά και πραγματολογικά σχόλια. Έτσι, όχι μόνο η γλώσσα του Παπαδιαμάντη δεν ακρωτηριάζεται, αλλά ανοίγεται στον σημερινό αναγνώστη σαν μια πηγή ενός διαχρονικού γλωσσικού πλούτου. Η «εντριβής γνώσις» –που έλεγε κι ο ίδιος– μας προφυλάσσει από τις αυθαιρεσίες της ερμηνείας, όπου ο καθένας πλάθει ένα ομοίωμα του Παπαδιαμάντη κατά το «ό,τι του φανεί…».

Η Γυφτοπούλα είναι το τελευταίο μυθιστόρημα του Παπαδιαμάντη. Όταν αρχίζει η δημοσίευσή του είναι ο ίδιος 33 χρονών. Έχει πια την ωριμότητα να κάνει ευδιάκριτη τόσο τη συγγραφική του καινοτομία, όσο και την οπτική του. Ο «οψιγενής Έλλην πλατωνικός» Πλήθων αντιμετωπίζεται με συμπάθεια, αλλά στηλιτεύεται η έπαρση της ουτοπίας του. Η ευγενική οπτασία που εμφανίζεται κάθε τόσο σαν μια ιδανική μητέρα της Αϊμάς παίρνει στο τέλος τη μορφή μιας φριχτής γριάς, της Εφταλουτρούς, και με τον θάνατό της κλείνει το μυθιστόρημα. Η μυστηριώδης Αϊμά, που το όνομά της είναι φτιαγμένο από τα γράμματα της λέξης «αίμα», ζει με το ερώτημα της καταγωγής της, αδιαφορώντας για τον έρωτα και τη ζωή, και καταπλακώνεται από τα ελληνικά αγάλματα του Πλήθωνος, τη νύχτα της παραμονής της Αλώσεως. Ο Παπαδιαμάντης κλείνει το μυθιστόρημά του με μια ολική καταστροφή. Αλλά όλοι αυτοί οι θάνατοι ανοίγουν τον δρόμο μιας Ανάστασης που θα μας επιτρέψει να βρούμε το αληθινό μας πρόσωπο. Και μας καλεί να κοιτάξουμε όχι έναν απέναντι εχθρό, αλλά έναν καταπλακωμένο εαυτό.

Γι’ αυτό θεωρώ σημαντική τη Γυφτοπούλα. Ως μυθιστόρημα, παρά τις αδυναμίες του, μέσα από τις συνεχείς ανατροπές κρατά ζωντανό το ενδιαφέρον και τη συγκίνηση. Μας προσφέρει την παραμυθία του παραμυθιού. Εγκαινιάζει μια λογοτεχνία που δεν στηρίζεται στην μυθοπλασία και στην ατομική αυθαιρεσία του συγγραφέα. Αντλεί την ύλη της από την πραγματικότητα. Κι ο συγγραφέας γίνεται «λογογράφος». Δεν δημιουργεί έναν δικό του κόσμο σαν μικρός θεός, απλώς βάζει το χέρι του για να απεικονίζει την αλήθεια που του δίδεται. «Διά χειρός», που γράφουν και οι αγιογράφοι… Αλλά, κυρίως, γιατί γκρεμίζει τους νεοελληνικούς μύθους, καθώς μας αποτρέπει από την εξιδανίκευση του παρελθόντος, από τον «ένδοξό μας βυζαντινισμό», αλλά και από την πλάνη της αρχαιολατρίας και του δουλικού μιμητισμού, ή από τον κοσμοδιορθωτισμό των ουτοπιών, ορθώνοντας έναν επώδυνο ρεαλισμό, στο βάθος του οποίου υποφώσκει μια φιλάνθρωπη πνευματική παράδοση που έρχεται να φωτίσει το υπαρκτό πρόσωπο του διπλανού μας, της κοινότητας των ανθρώπων, το πρόσωπο της ένσαρκης ζωής, όχι των θεωριών και των τέλειων συστημάτων. Ο Παπαδιαμάντης δεν έρχεται να υψώσει μια σημαία, έρχεται να σηκώσει μιαν αυλαία…

Η γυφτοπούλα
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
Εισαγωγή – Επιμέλεια κειμένου – Σημειώσεις: Άγγελος Καλογερόπουλος
Δόμος
σ. 424
ISBN: 978-960-353-207-1
Τιμή: 17,00€