«22 ερωτήσεις & απαντήσεις για το ’22» του Θάνου Μ. Βερέμη

Προδημοσίευση από το βιβλίο του Θάνου Μ. Βερέμη 22 ερωτήσεις & απαντήσεις για το ’22, που θα κυκλοφορήσει στις 26 Μαΐου από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στα τέλη του 1918 θριαμβευτές Σύμμαχοι παρήλασαν στην Κωνσταντινούπολη μέσα σε επευφημίες του πληθυσμού που υποδεχόταν με ανακούφιση το τέλος του πολέμου

και, βέβαια, των Αρμενίων, των Ελλήνων, των Εβραίων και των Φραγκολεβαντίνων. Οι κορυφαίοι Νεότουρκοι δραπέτευσαν και αντικαταστάθηκαν στην εξουσία από τον Ιτζέτ πασά.
Όμως, όταν διέρρευσε το περιεχόμενο της συνθήκης του Μούδρου, οι πρώτοι πυρήνες τουρκικής αντίστασης στην ξένη κατοχή συγκροτήθηκαν στην ύπαιθρο χώρα. Ο ήρωας της Καλλίπολης Μουσταφά Κεμάλ, ως διοικητής της 7ης Στρατιάς της Παλαιστίνης, εγκατέστησε αποθήκες όπλων και πυρομαχικών σε κρυψώνες σε βουνά της Τουρκίας. Η σουλτανική κυβέρνηση στην Κωνσταντινούπολη παρόπλισε κάποιες μονάδες ώστε να μην μπορούν αρχικά να αντιδράσουν. Η παράλειψη των Συμμάχων να προβούν σε συστηματικό αφοπλισμό του τουρκικού στρατού διευκόλυνε τη σταδιακή του ανασύνταξη, έτσι ώστε, πριν σημειωθούν συμμαχικές αντιδράσεις, να εμφανιστούν πλήρεις στρατιωτικές μονάδες του τουρκικού στρατού στο πεδίο υπό την ηγεσία τελικά του Μουσταφά Κεμάλ.
Ο Νουρεντίν πασάς υπήρξε βαλής της Σμύρνης και έσπευσε να ιδρύσει τον Σύνδεσμο των Εφέδρων Τούρκων Αξιωματικών, ενώ στην επαρχία οργάνωσε κρυφά ετοιμοπόλεμα σώματα. Στενοί σύμμαχοι των αντιστασιακών αποδείχθηκαν οι Ιταλοί, οι οποίοι τους ενίσχυαν με κάθε ευκαιρία. Όταν οι Τούρκοι ανακατέλαβαν τη Σμύρνη το 1922, ο Νουρεντίν τοποθετήθηκε στην παλιά του θέση και υπήρξε υπεύθυνος για τη σφαγή Ελλήνων και Αρμενίων. Ο ίδιος παρέδωσε τον Χρυσόστομο στον εξαγριωμένο όχλο.
Τον Μάρτιο του 1919 περιήλθαν στα χέρια των Ελλήνων μυστικά τουρκικά έγγραφα για την προετοιμασία σφαγής των Ελλήνων του Αϊδινίου. Πίσω από την ενέργεια αυτή ήταν ο Νουρεντίν: «Γνωστή τυγχάνει η άτιμος συμπεριφορά, ην επ’ εσχάτων επιδείκνυσον απέναντι των μουσουλμάνων οι Έλληνες. Είμαι πρόθυμος να εργασθώ μεθ’ υμών προς εξόντωσιν του χαμερπούς τούτου έθνους. Πρωτίστως, διατηρώ εις τα πέριξ της πόλεως και τα όρη ενόπλους πολλούς εκ των γνωστών ληστανταρτών. Εις αυτούς διένειμα ημερομίσθια και όπλα […] Ουδείς κίνδυνος δι’ ημάς. Ο θάνατος μόνον διά τους ατίμους Έλληνας. Εις πρώτον νεύμα σπεύσατε αμέσως εξοντώσατε τους περί υμάς. Κατά των γυναικών αυτών πράξατε ό,τι βούλεσθε. Περιφρονήσατε τιμήν. Νυν η στιγμή της εκδικήσεως. Εμπρός, παιδιά». Η απόφαση της στρατιωτικής παρουσίας στη Σμύρνη από τον Βενιζέλο δεν θ’ αργήσει να ληφθεί.
Μετά την περιπετειώδη απόβαση των Ελλήνων στη Σμύρνη τον Μάιο του 1919 υπό τον συνταγματάρχη Ν. Ζαφειρίου, ο Βενιζέλος ανέθεσε τη διοίκηση της πόλης στον έμπιστό του Αριστείδη Στεργιάδη. Ο τελευταίος είχε προηγουμένως διατελέσει Γενικός Διοικητής Ηπείρου και με τα νέα καθήκοντά του ονομάστηκε Ύπατος Αρμοστής Σμύρνης. Όταν ο Στεργιάδης, με μικρή καθυστέρηση, εγκαταστάθηκε στην πόλη, ο αρχηγός της πρώτης αποστολής Ηλίας Μαυρουδής (κυβερνήτης του θωρηκτού Αβέρωφ) έπαψε να ασκεί τα καθήκοντά του και ο αρχηγός του Σώματος Ζαφειρίου να επικοινωνεί με τους εκπροσώπους των ξένων δυνάμεων.
Οι περισσότεροι ξένοι στρατιωτικοί και διπλωμάτες της Σμύρνης υπήρξαν φιλικοί προς τον Έλληνα Αρμοστή, με κορυφαίο τον Αμερικανό Γενικό Πρόξενο Τζορτζ Χόρτον που αποδείχτηκε μεγάλος φιλέλληνας.
Η περιγραφή του αυτόπτη Μιχαήλ Ροδά, συνεργάτη του εκπροσώπου του υπουργείου Εξωτερικών Περικλή Σκέφερη (ο οποίος είχε διατελέσει παλαιότερα υποπρόξενος Σμύρνης), για την προσωπικότητα του Στεργιάδη αφήνει πολλά ερωτηματικά σχετικά με τον δύσκολο χαρακτήρα του. Όμως, η ολοκληρωμένη μελέτη της Βάνας Σολωμονίδου αποφαίνεται υπέρ ενός ευσυνείδητου και τίμιου εντολοδόχου του Βενιζέλου. Η αρθρογραφία του Ιωάννη Μεταξά, αρχηγού του κόμματος των Ελευθεροφρόνων το 1934, εναντίον του Ελευθερίου Βενιζέλου (13 Οκτωβρίου 1934 – 23 Ιανουαρίου 1935) από τις στήλες της Καθημερινής καταδεικνύει τις διαφορές ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα του διχασμού σχετικά με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η ανταλλαγή κατηγοριών ακολουθεί την πεπατημένη βενιζελικών και αντιβενιζελικών στη διαμάχη αυτή.
Ο Μεταξάς αρχίζει την επιχειρηματολογία του κατά του αντιπάλου του με την απόδοση ευθυνών στον Βενιζέλο για τον διχασμό και συνεχίζει τις επικρίσεις του για τη μικρασιατική του εμπλοκή. Υποστήριζε τότε ότι η μόνη διαφορά εξωτερικής πολιτικής Βενιζέλου – Κωνσταντίνου το 1915 ήταν η υπό όρους έξοδος του βασιλιά στο πλευρό της Αντάντ έναντι της άνευ όρων συμπαράταξης του πρωθυπουργού. Όμως, ο Μεταξάς αγνοούσε τότε αυτό που εμείς γνωρίζουμε σήμερα, δηλαδή, την αλληλογραφία Κωνσταντίνου – κάιζερ Γουλιέλμου του 1917. Ο εξόριστος μονάρχης της Ελλάδος επιχειρούσε να πείσει τον γυναικάδελφό του να δεχθεί στο μακεδονικό μέτωπο την πολεμική του συνδρομή ως επικεφαλής του Δ΄ Σώματος Στρατού το οποίο είχε μεταφερθεί από την Καβάλα στο Γκέρλιτς της Γερμανίας. Η βοήθεια αυτή περιλάμβανε συνεργασία με τις βουλγαρικές δυνάμεις. Η προσπάθεια του Κωνσταντίνου για σύμπραξη με τη Βουλγαρία στην κατάκτηση της Μακεδονίας συνάντησε την άρνηση του Γερμανού υπουργού Εξωτερικών Ρίχαρντ φον Κίλμαν να διακινδυνεύσει τη σχέση της χώρας του με τη Βουλγαρία συνεργαζόμενος με δυνάμεις του Έλληνα βασιλιά. Τι θα έλεγε ο Μεταξάς αν γνώριζε τις προδοτικές ενέργειες του βασιλέα του προκειμένου να ανακτήσει τον θρόνο έστω και μιας κατακερματισμένης χώρας; Τα στοιχεία αυτά, που είδαν μεταπολεμικά τη δημοσιότητα, καταρρίπτουν τα επιχειρήματα του Μεταξά για την ευθύνη του Βενιζέλου.
Οι λόγοι που οδήγησαν τον τελευταίο σε απόβαση ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη αποτελεί ανεξάρτητο κεφάλαιο στη διαμάχη αυτή ανάμεσα στους δύο άνδρες. Οπωσδήποτε, το έγκυρο σκεπτικό του Μεταξά, όταν αρνήθηκε στον Γούναρη την αρχιστρατηγία των δυνάμεων της Μικράς Ασίας, δεν επαναλαμβάνεται στην προπαγάνδα που ασκεί στα άρθρα αυτά κατά του Βενιζέλου. Καταγγέλλει εδώ τον Έλληνα πρωθυπουργό, αν και εκείνος ανέλαβε την ευθύνη της εκστρατείας σε περίοδο αγαθών σχέσεων της χώρας του με τους Συμμάχους της Αντάντ και σε εποχή διάλυσης της Τουρκίας.
Ουδείς λόγος για την ανάληψη πολεμικών πρωτοβουλιών κατά της Άγκυρας από τους αντιβενιζελικούς, με αντιπάλους πλέον μετά το 1920 τους μπολσεβίκους και τους Γάλλους στο πλευρό του Κεμάλ Ατατούρκ. Ουδείς λόγος για την αχαρακτήριστη ενέργεια του Γούναρη να επαναφέρει με δημοψήφισμα τον μισητό στους νικητές Κωνσταντίνο. Έναν ανίκανο και άρρωστο πλέον αρχηγό κράτους.
Τα επεισόδια κατά την απόβαση των ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη, με λίγες δεκάδες νεκρούς, έγιναν με μεγάλη προθυμία, κατά τον Μεταξά, «σφαγές», ώστε να καταδείξει την καταστροφή της εμπιστοσύνης των Συμμάχων προς τον Βενιζέλο. Ουδείς λόγος για τις εκκλήσεις των Μικρασιατών προς την Ελλάδα να τους σώσει από τις σφαγές των Τούρκων ή το φονικό έργο του Νουρεντίν.
Το πάθος του Μεταξά τον καθοδηγεί στην αρθρογραφία του, με κορυφαία στιγμή τους επαίνους υπέρ των απολύτως φιλοτουρκικών ενεργειών του Γάλλου πρωθυπουργού Ρεϊμόν Πουανκαρέ και την αξιοπιστία του γνωστού βασιλόφρονα Σπύρου-Φωκά Κοσμετάτου (με το ψευδώνυμο S. P. Cosmin). Ουδείς λόγος για τις ευθύνες των διαδόχων του Βενιζέλου στη Μικρά Ασία. Ουδείς λόγος για τις παραινέσεις του Βενιζέλου να αποσυρθούν τα ελληνικά στρατεύματα από την Τουρκία.
Δυναμικός εκφραστής του κινήματος για τη δημιουργία ποντιακού κράτους, ο μητροπολίτης Τραπεζούντος Χρύσανθος υπήρξε φίλος του Ίωνα Δραγούμη και του Σουλιώτη-Νικολαΐδη και για αυτό αρχικά ήταν υποστηρικτής της ιδέας τους περί «ελληνομουσουλμανικής ομοσπονδίας». Όταν η ιδέα αυτή κατέρρευσε και, μετά το πέρας του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, υπογράφηκε η ανακωχή του Μούδρου στις 30 Οκτωβρίου 1918, ο Χρύσανθος προσχώρησε στη σκέψη της δημιουργίας αυτόνομου ποντιακού κράτους. Όμως, οι συμμαχικές αντιδράσεις στην ιδέα αυτή ήταν αποφασιστικές.
Ο Βενιζέλος, με τον γνωστό ρεαλισμό του, είχε αντιληφθεί ότι ο Πόντος ίσως αποκτούσε την ελευθερία του μέσα από μια ομοσπονδία με την Αρμενία. Μετά την αποτυχημένη εκστρατεία των Ελλήνων στην Ουκρανία και τον διωγμό της ομογένειας από τη Ρωσία, χιλιάδες κατέφυγαν στον Πόντο για σωτηρία. Τουλάχιστον 550.000 εγκαταστάθηκαν στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας, από την Οδησσό ως το Βατούμ και από τον Καύκασο ως το Μπακού.
Η κατάληψη της Σμύρνης από τους Έλληνες εξόργισε τους Τούρκους του Πόντου. Δυστυχώς γι’ αυτούς, το κλίμα του διχασμού έπληξε και τους Ποντίους, με τον Χρύσανθο να ακολουθεί τις θέσεις του Δραγούμη και τον μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό Καραβαγγέλη τις θέσεις του Βενιζέλου.
Τον Ιανουάριο του 1920 υπήρξε μυστική συμφωνία του Χρύσανθου με τον Αρμένιο πρωθυπουργό Χατισιάν στο Γιερεβάν. Η ελληνική όμως πλευρά ήθελε συνομοσπονδία, ενώ η αρμενική απλή αυτονομία των Ποντίων στο πλαίσιο αρμενικής οντότητας και η διαφορά αυτή δεν διευθετήθηκε.
Είναι πιθανό να είχε προτείνει ο Βενιζέλος στους Βρετανούς, πριν από την εκλογική του ήττα, να δημιουργηθεί μέτωπο στα νώτα του κεμαλικού στρατού, πίσω από την Άγκυρα. Ένα τέτοιο δεύτερο μέτωπο, το οποίο θα επάνδρωναν πολεμιστές από τον μεγάλο πληθυσμό των Ποντίων, θα διασπούσε τις τουρκικές δυνάμεις και θα απέκλειε τη συγκέντρωσή τους σε έναν τελικό στόχο. Το εγχείρημα αυτό έστεκε, αφού το 1920 η Ελλάδα κατείχε την περιοχή της Μήδειας του Ευξείνου Πόντου, συνεπώς, και τη χρήση των λιμανιών της ως βάση ανεφοδιασμού για όλη την τουρκική ακτή. Είναι ωστόσο αμφίβολο αν οι Σύμμαχοι έδωσαν ή θα έδιναν την άδειά τους για τη στρατηγική αυτή.
Η συντριβή των Αρμενίων από τους Τούρκους έθεσε τέλος στην αρμενοποντιακή συνεργασία. Στις 10 Μαΐου 1922 ο Βρετανός Αρμοστής της Κωνσταντινούπολης σερ Χόρας Ράμπολντ πληροφορούσε τον υπουργό Εσωτερικών Κόρζον ότι «οι Τούρκοι φαίνονται ότι δρουν βάσει προμελετημένου σχεδίου για να απαλλαγούν από τις μειονότητες […]».
Οι βομβαρδισμοί της τουρκοκρατούμενης Σαμψούντας από ελληνικά πολεμικά χωρίς απόβαση στρατού σφράγισε την τύχη των Ελλήνων του Πόντου. Παρά το τέλος του πολέμου και τη σύμβαση για την ανταλλαγή των πληθυσμών, οι Τούρκοι εθνικιστές εξακολούθησαν την εκκαθάριση του Πόντου από Έλληνες. Από τον Αύγουστο του 1923 η Ελλάδα δέχτηκε 180.000 Πόντιους που εγκαταστάθηκαν στις βόρειες επαρχίες, ενώ 80.000 βρήκαν καταφύγιο στη Ρωσία. Οι Σύμμαχοι δεν έδειξαν ενδιαφέρον για το δράμα των Ποντίων.

1
Ποια η βάση της επανάκαμψης του ελληνισμού στη Μικρά Ασία;

Η εκπαίδευση προσέφερε στους γηγενείς ορθόδοξους χριστιανούς τη βάση της επιστροφής στην ελληνική ταυτότητα. Για τους επήλυδες εποίκους στα παράλια της Μικράς Ασίας από τον 17ο αιώνα η καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας αποτέλεσε εγγύηση αναγέννησης μιας ταυτότητας που είχε να φανεί εκεί αιώνες. Ο Πανταλέων Σεβαστόπουλος, Βρετανός πολίτης, έθεσε την Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης το 1733 υπό την προστασία του βρετανικού προξενείου για να την προστατεύσει από τις αυθαιρεσίες της οθωμανικής διοίκησης. Το 1773 δόθηκαν τοπικές εξουσίες με αυτοκρατορικό φιρμάνι στην κοινότητα Αϊβαλίου, ώστε οι Έλληνες εκεί να απολαμβάνουν αυτονομία και προνόμια. Γρήγορα η πόλη εποικίστηκε από νέους κατοίκους της Πελοποννήσου και των νήσων του Αιγαίου και γνώρισε ακμή στο εμπόριο του λαδιού και του σαπουνιού.
Έλληνες από το Λαύριο και τη Μυτιλήνη με γνώση στα ορυχεία πήγαν για να δουλέψουν στην Πέργαμο και την Μπάλια. Η χερσόνησος της Ερυθραίας εποικίστηκε από
Έλληνες της Χίου.
Επίσης, πήγαν στο Αϊδίνι έποικοι από τα Ζαγόρια, στην Απολλωνία από τη Μάνη και στην Κούλα από τη Σάμο. Η σιδηροδρομική γραμμή Σμύρνης-Αϊδινίου ήταν βρετανικών συμφερόντων με οθωμανική παραχώρηση του 1856. Μια άλλη γραμμή, εκείνη της Σμύρνης-Κασαμπά έως το Ουσάκ και από εκεί στο Αφιόν Καραχισάρ, ήταν παραχώρηση του 1863. Η γραμμή από τον Βόσπορο στην Άγκυρα μέσω του Εσκί Σεχίρ και της Αφιόν Καραχισάρ-Ικονίου και από εκεί στα Άδανα συμπλήρωνε τις συγκοινωνίες με τη δυτική Μικρά Ασία. Οι Έλληνες δημιούργησαν δίκτυο εμπορικών συμφερόντων, το οποίο παρακολουθούσε τα σιδηροδρομικά δίκτυα.
Οι Έλληνες δεν είχαν ενιαία χαρακτηριστικά. Από τους αρχαίους οικισμούς του Πόντου ως το βιλαέτι του Ικονίου η ελληνοφωνία μετατρεπόταν σε τουρκοφωνία με ελληνική γραφή – τα καραμανλίδικα. Ο ελληνικός εθνικισμός των Μικρασιατών προερχόταν από τα ελληνόφωνα αστικά κέντρα και όχι από την καραμανλίδικη επαρχία.
Η «άπιστη Σμύρνη» (ghiaur Izmir) υπήρξε η καρδιά του ελληνισμού της Μικράς Ασίας. Η ανάπτυξη της πόλης μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας ήταν εντυπωσιακή.