Φανουροπιτα της γιαγιας

Η ευχη που συνοδεύει τη φανουροπιτα της γιαγιας ή του Aγιου Oρους,

«Άγιε μου Φανούριε, φανέρωσέ μου το… και θα σου κάνω μια φανουροπιτα για την ψυχή της μάνας σου!»

την ώρα που «καταδέχεται τάμα» ο Αγιος Φανουριος. Με ταπεινό αντάλλαγμα μια φανουροπιτα και μια ευχη, ο αγιος

φανουριος φανερωνει ό,τι ο καθένας ποθεί. Η ευχη της φανουροπιτας είναι αρκετή, ώστε ο αγιος φανουριος να φανερώσει χαμένα αντικείμενα, πρόσωπα, δουλειά, ακόμα και υγεία. Με μια ευχη της φανουροπιτας από τα χείλη της γιαγιας ή μοναχών του αγιου ορους, βρίσκεις ακόμη και …γαμπρό (ή νύφη). 

Μοιράζει απλόχερα ο Αγιος Φανουριος, στις 27 Αυγούστου, με μια ευχη, και με μόνο αντάλλαγμα την ταπεινή φανουροπιτα.

Ο ολιγαρκής Αγιος Φανουριος σκορπά τη γενναιοδωρία του και ικανοποιείται με μια φανουροπιτα, από μόνο 7 ή 9 υλικά. Λάδι, ζάχαρη, κρασί, πορτοκάλι, σόδα, κανελογαρίφαλα, αλεύρι, με τα 7 λιτά υλικά της φανουροπιτας, ο Αγιος Φανουριος «φανερώνει» την ευχη. Προσθέτοντας στη φανουροπιτα σταφίδες και ξηρούς καρπούς, τα υλικά γίνονται 9, κι ο Αγιος Φανουριος μπορεί να κάνει θαύματα. Ο Αγιος Φανουριος, κάνει «μαγικά» με φανουροπιτα, από αυτά που επιτρέπουν ακόμη και οι μοναχοί του αγιου ορους. Ό Αγιος Φανουριος, με την ευχη και τη φανουροπιτα της γιαγιας, παντρεύει, τα ορθόδοξα μυστήρια με τις λαϊκές μας παραδόσεις. Εφτά μυστήρια της εκκλησίας, εφτά μέρες της δημιουργίας, ἐννια τάγματα αγγέλων, εφτά ή εννιά τα υλικά για μια παραδοσιακή φανουροπιτα. Μπορούμε να προσθέσουμε μπαχαρικά και ξηρούς καρπούς, αλλά τα καλούδια για μια φανουροπιτα της γιαγιας έχουν πάντα μονό αριθμό. Και, ας μην ξεχνάμε, η φανουροπιτα ως «εθιμικός άρτος», που φτιάχνεται και στις μονές του αγιου ορους, είναι πάντα νηστήσιμη. Η φανουροπιτα της γιαγιας, σε κάθε παραλλαγή της, είναι γεμάτη αρώματα, αλλά ποτέ δεν περιέχει αυγά και ζωικά λίπη. Αλλιώς δεν πιάνει το τάμα, η ευχη της φανουροπιτας μένει ανεκπλήρωτη και η φανουροπιτα της γιαγας πάει στράφι.

Αυτά τα λένε οι παραδόσεις για τον Αγιο Φανουριο και την ευχη της φανουροπιτας. Για τον Αγιο Φανούριο και τη φανουροπιτα ο λαός μας λέει πολλά.

Ο Αγιος Φανουριος φανερωνει με μια φανουροπιτα «κλεμμένα ζα και τα χαμένα πράγματα”. Άλλού λένε ότι, αν του τάξεις φανουροπιτα «ο Αγιος Φανουριος σού φέγγει» και σου φανερώνει τον καλό το δρόμο. Δεν είναι τυχαίο ότι ο αγιος φανουριος αναπαρίσταται, όχι φυσικά με φανουροπιτα, αλλά με κερί αναμμένο, να φωτίζει το δρόμο. Στην Κύπρο, στην Κρήτη και αλλού, με την ευχη της φανουροπιτας, ο αγιος φανουριος φανερώνει στις ανύπαντρες το ταίρι τους. Στη Φλώρινα, οι ανύπαντρες κοιμούνται με ένα κομμάτι φανουροπιτα στο προσκεφάλι, για να φανερώσει ο Αγιος Φανουριος έναν «ονειρεμένο» σύζυγο. Αν αυτά φαίνονται εντελώς πατριαρχικά, υπερβάλλουμε, ξεχνώντας ότι οι παραδόσεις για τον αγιο φανουριο και τη φανουροπιτα είναι άλλης εποχής.

Ο θρύλος σχετικά με την ευχη της φανουροπιτας και τη μητέρα του Αγιου Φανουριου αντανακλά και αυτός πατριαρχικές αντιλήψεις.

“Όσοι επικαλούνται τον Άγιο Φανούριον […] λέγουν: Θεός σχωρέσ’ τη μητέρα του Αγίου Φανουρίου. Θεός σχωρέσ’ την.” Αυτά μας λέει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης για τη φανουροπιτα, στο διήγημά «Γουτού Γουπατού», αναφερόμενος στη Σκιάθο των αρχών ταυ 20ου αιώνα.

Στην ψυχή της μάνας του αναφερόταν ο Αγιος Φανουριος, όταν έλεγε «Πάρτε να σ’χωρέστε», μοιράζοντας τη φανουροπιτα. Δεκάδες οι παραλλαγές της συνταγής για φανουροπιτα, δεκάδες και όσα «ακούει» ο Αγιος Φανουριος για την αμαρτωλή μητέρα του. Ο Αγιος Φανουριος, λένε, τάζει φανουροπιτα για να συγχωρεθεί μια μάνα σκληρή με τον ίδιο, τους φτωχούς και τους αδυνάτους. Αλλού στην Ελλάδα θρυλείται ότι η μητέρα του ήταν ειδωλολάτρισσα και αρνήθηκε να ασπαστεί τον Χριστιανισμό. Σύμφωνα με μια άλλη σκοτεινή εκδοχή, διαδεδομένη στη Ρόδο, η μητέρα, αν δεν εκδιδόταν, ήταν σίγουρα «ελευθερίων ηθών».

Σήμερα, ο Αγιος Φανουριος συνδέεται κυρίως με τη φανουροπιτα και την ευφρόσυνη προσδοκία που φέρνει η ευχη της.

Χάρη στην ετυμολογία ή την παρετυμολογία του ονόματος και στην ευχη του, ο αγιος φανουριος, με μια φανουροπιτα, μας «φανερώνει». Κι όμως, ως τον 14ο αιώνα, ο αγιος φανουριος, -μαζί του κι η φανουροπιτα- ήταν ένας αγιος «αφανής». Ο Αγιος Φανουριος και η φανουροπιτα μάς φανερώθηκαν τυχαία, κατά την αναστήλωση των τειχών της πόλης της Ρόδου. Κατά τη διάρκεια των εργασιών, αποκαλύφθηκε ένας μισογκρεμισμένος ναός στον οποίο υπήρχαν πολλές παλιές εικόνες. Η πιο καλοδιατηρημένη, λέει η παράδοση, αναπαριστούσε έναν άγιο με ρωμαϊκά στρατιωτικά ρούχα που κρατούσε κερί και Σταυρό. Στην εικόνα, πιθανότατα τοιχογραφία, διακρινόταν αχνά το όνομα «Ο Αγιος Φανώ». Γύρω από την εικόνα υπήρχαν 12 παραστάσεις που απεικόνιζαν τον βίο και τα μαρτύριά του. Το όνομα «αγιος φανουριος» απέδωσε ο Μητροπολίτη Ρόδου Νείλος, αναστηλώνοντας το εκκλησάκι και αφιερώνοντάς το στον «νεοφανή». Ο Μητροπολίτης καθιέρωσε ημερομηνία εορτασμού την 27η Αυγούστου, ημέρα εύρεσής της εικόνας, και ο αγιος φανουριος ανακηρύχθηκε πολιούχος της Ρόδου.

Ο Αγιος Φανουριος λατρεύεται έκτοτε και η λατρεία του διαδίδεται, μαζί με τη φανουροπιτα, πρώτα στην Κρήτη και την Κύπρο.

Την ιδιαίτερη αγάπη των Κρητικών φανερώνει ο θρύλος, σύμφωνα με τον οποίο έσωσε με θαύμα τρεις χριστιανούς ιερείς από πειρατές. Ιδιαίτερη είναι η λατρεία του και στην Κύπρο, όπου υπάρχει η σπηλιά του Αγίου Φανουρίου, στον κατεχόμενο Άγιο Γεώργιο Κερύνειας. Κατά την παράδοση, ο Ἀγιος, καταδιωκόμενος από Σαρακηνούς, κρύφτηκε σε βραχώδη ακρογιαλιά, μέσα σε σπήλαιο, όπου βρίσκεται το εικόνισμά του. Ιστορικές πληροφορίες αντλούμε από τον ελληνικό κώδικα του Βατικανού 1190, το Νέο Λειμωνάριο, τον Συναξαριστή και την ακολουθία του Αγίου. Συμπληρωματικά στοιχεία βρίσκουμε σε τοιχογραφίες με σκηνές από τον βίο του Αγίου Φανουρίου στο παρεκκλήσι της Μονής Βαλσαμονέρου.

Ο για πολλά χρόνια αφανής Αγιος Φανουριος και η φτωχική φανουροπιτα έχουν, λοιπόν, μια πλούσια ιστορία.

Αγιος Φανουριος και φανουροπιτα, της γιαγιας, του αγιου ορους, με τις τόσες παραλλαγές της στην Ελλάδα, είναι τροφή για σκέψη. Πλούσια σε θρησκευτικές, λαογραφικές, γαστρονομικές πληροφορίες, που τροφοδοτούν ακόμη και σύγχρονες συζητήσεις, όπως αυτή για την πατριαρχία. Πάνω από όλα, όμως, ο αγιος φανουριος, με την ευχη της φανουροπιτας, είναι τροφή για την ψυχή. Τροφή που μας κάνει να εγκαταλεἰψουμε την πολιτική ορθότητα του σήμερα και να αφεθούμε στην αθώα «μαγεία» του χθες. Που μας επιτρέπει, έστω στις 27 Αυγούστου, να ζητάμε, με μια αρωματική φανουροπιτα, «Άγιε μου Φανούριε, φανέρωσέ μου το…».

Μάθετε περισσότερα για την φανουρόπιτα στην ψηφιακή εποχή και δοκιμάστε να φτιάξετε

Φανουροπιτα

Πηγές:

https://www.ekklisiaonline.gr/nea/fanouropita-ethima-istoria-thryli-ke-syntagi/

λαϊκής παράδοσης, πίστης και τοπικών εθίμων που ξεκίνησε στη Ρόδο 

«Άγιε μου Φανούριε… φανέρωσε το» και να τάζει πίτα ή κερί στη χάρη του

https://www.vimaorthodoxias.gr/peri-zois/agios-fanourios-ethima-efchi-kai-fanouropita/

Μέχρι τον 14ο ή 15ο κατ’ άλλους αιώνα, ο Άγιος δεν ήταν γνωστός. 

Acta Sanctorum, Μάιος, τ. 6 (1688) 692 κ.ε

 Αθανάσιος Πάριος – Νικόδημος Αγιορείτης (σημ. 3) 103 κ.ε.

Νικόδημος Αγιορείτης, Συναξαριστής (έκδ. Θ. Νικολαΐδου-Φιλαδελφέως) Β'(1868) 346. 

Εικόνα Μ. Χατζηδάκης, Εικόνες της Πάτμου. Ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής (1977) 117 κ.ε. πίν. 27· Μ. Vassilakes-Maurakakes, ΔΧΑΕ 10 (1980-1981) 229 κ.ε. πίν. 52,57· Εικόνες της Κρητικής Τέχνης. Από τον Χάνδακα ώς τη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη (κατάλογος έκθεσης 1993) 448-49,479 πίν. 95, 122.

Ψηλός, λυγερόκορμος έφηβος με τα μαλλιά του χωρισμένα στη μέση να καταλήγουν σε λεπτούς βοστρύχους, στέκει όρθιος πατώντας επάνω σε νεκρό φτερωτό δράκο. Φορά απαστράπτοντα πολυτελή θώρακα και κάτω απ’ αυτόν αλυσιδωτό χιτώνα. Ψηλές δρομίδες περιβάλλουν τα πόδια του και στους ώμους του είναι ριγμένος πλατύς μανδύας. Με το δεξί χέρι ο νεαρός πολεμιστής κρατά μακρύ δόρυ και με το αριστερό στηρίζει ασπίδα ακουμπισμένη στο έδαφος. Στο ίδιο χέρι κρατά σταυρό με αναμμένη λαμπάδα στην πάνω κατακόρυφη κεραία του (εικ. 1). 

Έτσι συνήθως παριστάνεται ο «νεοφανής» άγιος Φανουριος σε μια ομάδα από τις παλαιότερες φορητές εικόνες του [Αθανάσιος Πάριος – Νικόδημος Αγιορείτης], Νέον Λειμωνάριον (1819) 108· Κ. Λουκάκης, Μέγας Συναξαριστής. Μήνας Αύγουστος (1894) 393.Αυτός ο τύπος, που θα επικρατήσει στα νεότερα χρόνια, ταιριάζει με την περιγραφή του συναξαριστή: 

«ο άγιος στρατιωτικά φορεμένος, νέος πολύ εις την ηλικίαν κρατών εις την δεξιά χείρα σταυρόν, εις το άνωθεν μέρος του σταυρού έχει μίαν αναμμένην λαμπάδα…»

Σύμφωνα με τους συναξαριστές

«…τον καιρόν όπου εξούσιασαν οι Αγαρηνοί την περίφημον νήσον Ρόδον… εργάτες σκάβοντας σε χώρο έξω και νότια της μεσαιωνικής πόλης προς πορισμό οικοδομικού υλικού, αποκάλυψαν τα ερείπια μιας εκκλησίας. Μεταξύ των άλλων ήλθε στο φως και η «εικόνα» (προφανώς τοιχογραφία) ενός στρατιωτικού αγίου, την οποία περιέβαλλαν σκηνές του μαρτυρίου του. Ο μητροπολίτης Ρόδου Νείλος που, σύμφωνα με τους συναξαριστές, κλήθηκε να αναγνωρίσει τον άγιο, διάβασε πάνω στην «εικόνα» την επιγραφή: «άγιος Φανουριος».

https://www.kaliterilamia.gr/2020/08/blog-post_919.html#_ftn17

Η εκκλησία λοιπόν της μεσαιωνικής πόλης, που αποκαλείται σήμερα Άγιος Φανουριος ήταν γνωστή στην Τουρκοκρατία και την Ιταλοκρατία με την ονομασία Peial el Din μετζίτ. Η Ιταλική Αρχαιολογική Υπηρεσία συντήρησε τον ζωγραφικό της διάκοσμο στη δεκαετία του 1920. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο οι Έλληνες κατέλαβαν την εκκλησία, που εγκαινιάστηκε και αφιερώθηκε στον άγιο το 1946. Στον πρόλογο ενός φυλλαδίου – που εκδόθηκε το 1961 κατά την επέτειο της συμπλήρωσης 15 χρόνων από τον εγκαινιασμό του ναού – η εκκλησιαστική επιτροπή του γράφει μεταξύ των άλλων:

https://mountathos-eshop.com/giati-ftiaxnoume-fanouropita-sti-mnimi-tou-agiou-fanouriou/

Σίγουρα είναι ένα έθιμο που ξεκίνησε από μια ευλαβική χειρονομία των πιστών 

“Ο νεοφανής Άγιος Φανουριος είναι, στη λαϊκή μας παράδοση, μέγας ευρετής απωλεσθέντων αντικειμένων. Αυτή ακριβώς η ιδιότητα δημιoύργησε το ιδιότυπο λατρευτικό υπόβαθρο της προσφοράς κατά την ημέρα της εορτής του (27 Αυγούστου) εθιμικών άρτων και γλυκισμάτων, τα οποία, αφού ευλογηθούν από τον ιερέα, μοιράζονται στους παρευρισκομένους.

Από τη Ρόδο η λατρεία του εξαπλώθηκε στα κοντινά νησιά και κυρίως στην Κρήτη, όπου υπάρχουν σήμερα τρία σπουδαία μοναστήρια και δεκάδες ναοί στα οποία τιμάται .

Νίκος & Μαρία Ψιλάκη, “Το ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης

Το άρθρο Φανουροπιτα της γιαγιας εμφανίστηκε πρώτα στο Argiro.gr.