To μέλλον της εργασίας και το χρέος της πολιτείας – Άρθρο του Θ.Κατσανέβα

Του Θεόδωρου Κατσανέβα, καθηγητή Πανεπιστημίου Πειραιώς

Το μέλλον της εργασίας είναι άδηλο όσο και αμφιλεγόμενο. Oι αλλαγές που συντελούνται στο οικονομικό, το πολιτικό, το κοινωνικό και εργασιακό γίγνεσθαι είναι τόσο ραγδαίες που δύσκολα μπορεί κανείς να προβλέψει «τι μέλλει γενέσθαι.» Αν ο «πόλεμος είναι η μαία της ιστορίας» όπως έχει λεχθεί χαρακτηριστικά, μπορεί να ειπωθεί ότι γεννήτορες της είναι η τεχνολογία και η οικονομία. Oι σημαντικότερες μετεξελίξεις της ανθρωπότητας ήταν «λιγότερο

βαμμένες στο αίμα» και περισσότερο αποτέλεσμα καθοριστικών εφευρέσεων όπως λ.χ. η φωτιά, ο τροχός, η πυρίτιδα, η ναυσιπλοία, η τυπογραφία, η μηχανή εσωτερικής καύσης, ο τηλέγραφος, κλπ. Η επανάσταση του σήμερα, συμπίπτει με την ανατολή μιας ολόκληρης νέας χιλιετίας, αυτής του 21ου αιώνα που έχει για επίκεντρό της την πληροφορική και το διαδίκτυο. Η ειδοποιός διαφορά με το χθες της ιστορίας είναι ότι, σήμερα «τα πάντα ρει» όπως θα έλεγε ο Ηράκλειτος, με μια εκπληκτικά μεγάλη ταχύτητα. Το σήμερα και το αύριο γεννιούνται και ξαναγεννιούνται μέσα από ένα καταιγισμό νέων ανακαλύψεων που δεν έχουν το προηγούμενό τους στην ιστορία της ανθρωπότητας. Οι ανακαλύψεις και η τεχνολογική πρόοδος που συντελείται μέσα στα τρέχοντα είκοσι – τριάντα χρόνια, ισοδυναμεί, κατά κάποιο τρόπο, με εκείνα των 10 αιώνων του παρελθόντος.

Ραγδαίες αλλαγές στις μορφές εργασίας και διεύρυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων

Με τις ιλιγγιώδεις ταχύτητες με τις οποίες ανανεώνεται η σύγχρονη τεχνολογία, είναι φυσικό να αλλάζουν με ανάλογο φρενήρη ρυθμό το πλαίσιο, οι δομές της απασχόλησης, των εργασιακών σχέσεων, των επαγγελμάτων, η ίδια φύση της εργασίας. Οι εξελίξεις αυτές βέβαια, αφορούν κυρίως τον ανεπτυγμένο κόσμο όπου η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας οδηγεί σε περαιτέρω διεύρυνση του χάσματος με τις υποανάπτυκτες χώρες. Η δυσάρεστη πλευρά του σύγχρονου θριάμβου της πληροφορικής και της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας είναι η διογκούμενη διεύρυνση του χάσματος ανάμεσα σε πλούσιες και φτωχές χώρες. Αλλά και μέσα στο στενότερο περίγυρο των ανεπτυγμένων χωρών, διευρύνονται συνεχώς οι εισοδηματικές ανισότητες ανάμεσα στους έχοντες και μη έχοντες, τους πολίτες. Η τεχνολογική πρόοδος και η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας διευρύνουν το χάσμα ανάμεσα στα πλούσια και τα φτωχά έθνη, όπως και ανάμεσα στα πλουσιότερα και τα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού. Παρ’ όλη την άνοδο του παγκόσμιου πλούτου, οι εισοδηματικές ανισότητες μεγαλώνουν υπερβολικά και ανησυχητικά, ενώ η παγκόσμια οικονομία συνταράσσεται από κρίσεις, σύντομες περιόδους ραγδαίας ανάπτυξης που εναλλάσσεται από ύφεση. Αυτό έχει τεράστιες επιπτώσεις στην αγορά εργασίας, με την ανεργία, την υποαπασχόληση να εντείνουν την παρουσία τους.

Η απασχολησιμότητα υποκαθιστά τη σταθερή απασχόληση

Οι ραγδαίες εξελίξεις και μεταλλαγές της οικονομίας έχουν αμφιλεγόμενο αντίκτυπο στην απασχόληση. Η σταθερή απασχόληση υποσκάπτεται από τις ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές και τις περιοδικές οικονομικές κρίσεις και υποκαθίσταται ως έννοια και περιεχόμενο με την καινοφανή έννοια της απασχολησημότητας. Η απασχολησιμότητα που ως όρος έχει ενταχθεί πρόσφατα στη θεωρία της οικονομικής της εργασία και στις πρακτικές της εφαρμογές, αναφέρεται στην ευελιξία των εργαζομένων να προσαρμόζονται στις ταχύτατες εξελίξεις της αγοράς εργασίας στη σύγχρονη εποχή ώστε να έχουν συνεχή απασχόληση μεταπηδώντας, ύστερα από σύντομη μετεκπαίδευση, σε νέες συνήθως συναφείς ή και διαφορετικές εργασιακές ειδικότητες με μεγαλύτερη ζήτηση. Στον 21ο αιώνα ολοένα και περισσότερες θέσεις εργασίας περίπου οι μισές στις ανεπτυγμένες χώρες σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τον τομέα της πληροφορικής, των τηλεπικοινωνιών και του διαδικτύου. Πάνω από το 50% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού θα εργάζεται στις υπηρεσίες με άμεση ή έμμεση σχέση με την πληροφορική. Η γνώση της αγγλικής γλώσσας θα γενικευτεί, ενώ μάχη θα δοθεί για τη διατήρηση της εθνικής ταυτότητας των επιμέρους χωρών, υπό τον ασφυκτικό κλοιό της παγκοσμιοποίησης, της υφηλίου.

Μετεξέλιξη και αναδιάρθρωση της εργασίας και των επαγγελμάτων

Η αλματώδης επέκτασης της σύγχρονης τεχνολογίας, της πληροφορικής, του διαδικτύου, θα αλλοιώσει και θα αναδιαρθρώσει την έκταση, τη διάρκεια, τους τρόπους, τους χρόνους εργασίας. Οι συνολικές θέσεις απασχόλησης συρρικνώνονται, εξ’αιτίας της ορμητικής εισροής της σύγχρονης τεχνολογίας και αυτό, εφ’ όσον δε συνοδεύεται από συνολική μείωση των ωρών εργασίας, οδηγεί στην αύξηση της ανεργίας. Ορισμένοι τομείς που συνδέονται με τη γνώση, την ανανέωση της γνώσης και την ευρηματικότητα, παρουσιάζουν αυξημένη προσφορά νέων θέσεων, ενώ άλλοι μειώνονται. Παραδοσιακοί κλάδοι, όπως λχ. η κλωστοϋφαντουργία, συρρικνώνονται μέχρι πλήρους εξαφάνισης τουλάχιστον στις ανεπτυγμένες χώρες. Ειδικότητες γραφείου και του τομέα των υπηρεσιών, όπως ενδεικτικά οι τραπεζικοί υπάλληλοι, οι εμποροϋπάλληλοι, οι ασφαλιστές, μετεξελίσσονται ως περιεχόμενο εργασίας.

Ορισμένα επί μέρους επαγγέλματα, που κι’ αυτά εμπεριέχουν το στοιχείο της γνώσης, της ανανέωσης της και της ευρηματικότητας, όπως οι σχεδιαστές ενδυμάτων μόδας, κοσμημάτων, αυτοκινήτων, σκαφών, οι διακοσμητές χώρων, οι αισθητικοί, οι φυσιοθεραπευτές, οι κοινωνικοί λειτουργοί, οι βοηθοί ηλικιωμένων και ατόμων με ειδικές, κ.λ.π, ανάγκες, εμφανίζουν βιώσιμες προοπτικές στην αγορά εργασίας του μέλλοντος.

Ο τουρισμός αποτελεί ένα σημαντικό πυρήνα δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Ελλάδα. Τα τεχνολογικά, τα οικονομικά, τα ψυχαγωγικά, τα αθλητικά, τα επισιτιστικά, τα παραϊατρικά επαγγέλματα, όπως και οι υπηρεσίες πρόνοιας, του ποιοτικού και του περιβαλλοντικού ελέγχου, αλλά και τα επαγγέλματα μεταφορών, εμφανίζουν επίσης σχετικά θετικές προοπτικές. Ευοίωνο προβλέπεται το μέλλον για το προσωπικό ασφαλείας, τους οικιακούς βοηθούς, αλλά και τους αναγκαίους χειρώνακτες εργάτες, που κατά κανόνα ως επάγγελμα, ασκούνται από τους οικονομικούς μετανάστες ή άτομα με περιορισμένη μόρφωση. Οι εξειδικευμένοι τεχνίτες της κατηγορίας του ηλεκτρολόγου, του ηλεκτρονικού, του υδραυλικού, του ψυκτικού, του ξυλουργού εμφανίζουν ικανοποιητική ζήτηση που αυξομειώνεται όμως έντονα ανάλογα με την οικονομική συγκυρία και την αντίστοιχη του τομέα των κατασκευών, ο οποίος έχει πληγεί ιδιαίτερα στη χώρα μας από την οικονομική κρίση. Ορισμένες παραδοσιακές ειδικότητες όπως του αγγειοπλάστη, του παραδοσιακού κτίστη, κ.λ.π., έχουν σχετικά καλές προοπτικές. Παρόμοια δεδομένα ισχύουν και για το μεγαλύτερο μέρος των βοηθητικών ειδικοτήτων σε πολλούς τομείς.

Στα πλαίσια των ραγδαίων εξελίξεων της τεχνολογίας και των αναγκών της αγοράς εργασίας, επέρχονται συνεχείς αλλαγές και μετεξελίξεις στο είδος και τη μορφή των επαγγελμάτων και ειδικοτήτων. Το φαινόμενο της «μετακυλούμενης ζήτησης» όπως είναι γνωστό στη θεωρία της οικονομικής της εργασίας, προβλέπεται να ενταθεί και να επεκταθεί περαιτέρω. Ως αποτέλεσμα, οι εργαζόμενοι θα αλλάζουν επάγγελμα ή ειδικότητα, που θα είναι συγγενές με αυτό που ασκούσαν στο παρελθόν, ή και εντελώς διαφορετικό, σε πυκνά διαστήματα. Με Η έννοια της απασχολησιμότητας υποκαθιστά ολοένα και περισσότερο αυτήν της απασχόλησης. Αν κατά την τρέχουσα εποχή υπολογίζεται ότι ένας εργαζόμενος αλλάζει κατά το μέσο όρο δέκα επαγγέλματα στο σύνολο της εργασιακής του ζωής, στον εικοστό πρώτο αιώνα αυτό προβλέπεται να πολλαπλασιαστεί, να φτάσει μέχρι και τις 20-30 μετεξελίξεις του είδους εργασίας, ώστε να διατηρηθεί η απασχολησιμότητα του.

Ελαστικά ωράρια,εργασία από απόσταση, μείωση του συνολικού χρόνου απασχόλησης

Η εργασία στον 21ο αιώνα, όσον αφορά πάντοτε τον ανεπτυγμένο κόσμο, θα παρέχεται σε μεγάλη έκταση μέσω ελαστικών ωραρίων που θα κατανέμονται κατά περίπτωση σε ετήσια, μηνιαία και εβδομαδιαία βάση. Μια μορφή τέτοιας εξέλιξης είναι η εργασία σε εξαμηνιαία περίπου βάση, κάτι που ήδη ισχύει σε αμιγώς τουριστικές περιοχές της χώρας μας. Η μερική απασχόληση αποτελεί επίσης αυξάνεται σημαντικά ως μερική απάντηση στο πρόβλημα της συρρίκνωσης των θέσεων εργασίας και της ανεργίας. Σε περιόδους ύφεσης όπως η σημερινή, αυτό οδηγεί σε υποβάθμιση των αμοιβών και των εργασιακών σχέσεων. Γενικότερα, προβλέπεται μείωση του συνολικού χρόνου εργασίας, και επιμερισμός του σε μεγαλύτερο αριθμό εργαζομένων, ενώ διευρύνεται ο εθελοντισμός. Ανεξάρτητα από τη συνολική μείωση του χρόνου εργασίας, παράλληλα θα υπάρχει μία κάστα υπερδραστήριων διευθυντικών κυρίως στελεχών που θα υπεραπασχολούνται με κοπιώδη και συνεχή ωράρια. Σοβαρό επίσης παραμένει το πρόβλημα της ανεργίας των νέων και των γυναικών, ιδιαίτερα όσον αφορά τους αποφοίτους Πανεπιστημίων, οι οποίοι δυσκολεύονται να ενταχθούν στην αγορά εργασίας και όταν το επιτύχουν, συνήθως απασχολούνται με εξοντωτικά ωράρια και πενιχρές αποδοχές.

Η τηλεργασία, η εργασία από απόσταση, αποτελεί ένα σημαντικότατο καινούριο νέο παράγοντα που θα ανατρέπει πολλές από τις κατεστημένες δομές των εργασιακών σχέσεων, της ίδιας της φύσης της εργασίας. Η αυτοαπασχόληση, η απασχόληση από το σπίτι, ή από απόσταση με ελαστικό ωράριο, αναπτύσσεται παράλληλα με την επέκταση της συναφούς τεχνολογίας της τηλεματικής και επιφέρει καταλυτικές αλλαγές όχι μόνο στο χώρο της εργασίας, αλλά και στις δομές της αστικής κοινωνίας. Αυτό εμπεριέχει και θετικά στοιχεία. Απομακρυσμένες, απομονωμένες και υπό εγκατάλειψη περιοχές, που ειδικότερα στη χώρα μας αποτελούν μια δυσάρεστη πραγματικότητα,, είναι πολύ πιθανόν πλέον να αποκτήσουν νέα δυναμική, εργασιακή και οικονομική υπόσταση. Η φυγή από τα γκέτο των μεγαλουπόλεων και η αναζωογόνηση της περιφέρειας και ειδικότερα της λεγόμενης «άγονης γραμμής», αποτελεί μια εξέχουσα και πολύ καλή μελλοντική εξέλιξη. Ένα σοβαρό ποσοστό της συνολικής απασχόλησης της τάξης του 20-30 %, ή και περισσότερο στο απώτερο μέλλον, θα εργάζεται μ΄ αυτό τον τρόπο. Η επιστροφή στη γη και στη θάλασσα ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Ελλάδα, αποτελεί μια σημαντική διέξοδο για την απασχολησιμότητα και τη βελτίωση της ποιότητα της ζωής. Τέλος, η ραγδαία γήρανση του πληθυσμού ιδιαίτερα στις ανεπτυγμένες χώρες, αποτελεί ένα σημαντικό επίσης παράγοντα που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Αυτό συνεπάγεται αύξηση του αριθμού των συνταξιούχων και μικρότερο ποσοστό της συμμετοχής του εργατικού δυναμικού στο σύνολο του πληθυσμού. Ειδική πτυχή με σοβαρές επιπτώσεις αποτελούν τα μαζικά μεταναστευτικά ρεύματα από τις υποανάπτυκτες στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Ριζική αναδιάρθρωση της εργασίας και το χρέος της πολιτεία;

Συμπερασματικά, οδεύουμε σε ριζική αναδιάρθρωση της δομής της εργασίας. Νέες μορφές οργάνωσης της απασχόλησης, της οικονομίας και της κοινωνίας αποτελούν το ώριμο προϊόν της ραγδαίας τεχνολογικής εξέλιξης και ειδικότερα της πληροφορικής, του διαδικτύου της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας αλλά και της γήρανσης του πληθυσμού. Το ζητούμενο είναι αν η εξέλιξη αυτή που είναι όπως φαίνεται αναπόφευκτη, θα τεθεί στην υπηρεσία του ανθρώπου, του πολίτη, ή θα τον καθυποτάξει. Εδώ έχουν λόγο οι δημοκρατικές, οι προοδευτικές ευαισθησίες, τα συνδικαλιστικά και συλλογικά κινήματα που οφείλουν να προλάβουν και να ελέγξουν την επέλαση του σφριγηλού, νεφελώδους και σκληρού κόσμου του μέλλοντος. Όσον αφορά την Ελλάδα, η πολιτεία οφείλει να προβλέψει και να προλάβει τις επερχόμενες εξελίξεις ώστε να συμμετάσχουμε ισότιμα στο μελλοντικό γίγνεσθαι έχοντας στο πλευρό μας το ισχυρό δίκτυο της ελληνοκυπριακής ομογένειας σε όλη την υφήλιο. Το κλειδί του μέλλοντος βρίσκεται στην πληροφορική επανάσταση που δε χρειάζεται μεγάλα χρηματιστηριακά κεφάλαια, αλλά κεφάλαια γνώσης, επιχειρηματικότητας και ευρηματικότητας. Στον τομέα αυτό η χώρα μας έχει σαφές ανταγωνιστικό πλεονέκτημα και προβάδισμα, αν ληφθεί υπ’ όψη η πληθώρα και η ποιότητα των λαμπρών Ελλήνων και Κυπρίων επιστημόνων και επιχειρηματιών ειδικότερα στον τομέα της πληροφορικής, που διαπρέπουν στο εξωτερικό.

Το άρθρο αποτελεί σύνοψη εργασίας της ΔΡΑΣΕ ( Δράσεις για την Αττική), όπου συμπράττουν το Πανεπιστήμιο Πειραιά, το Οικονομικό Επιμελητήριο Ελλάδος, η Ελληνική Εταιρεία Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού, και οι Career Gate Test, P-Consulting και Δίαυλος. Η εργασία έγινε στα πλαίσια του προγράμματος ΤΟΠΣΑ για το ΕΣΠΑ Αττικής και αφορά την ένταξη στην αγορά εργασίας ύστερα από εντατική εκπαίδευση στην ελεγκτική λογιστική 70 πτυχιούχων Πανεπιστημίων και ΤΕΙ οικονομικής κατεύθυνσης.