Το «ζωτικό ψεύδος» και το Ιψενικό πλεόνασμα

«Πες μου κάτι. Τα πιστεύουν αυτά που λένε;» με ρώτησε φίλος στο καφενείο του μακεδονίτικου χωριού, το Πάσχα. «Για ποιούς λες και για τι πράγμα;» θέλησα να μου διευκρινίσει. Φυσικά αναφερόταν στο θέμα των ημερών: το πρωτογενές πλεόνασμα και την έξοδο στις αγορές.

Προσπάθησα να του εξηγήσω ότι είναι άλλο πράγμα το αν ισχύουν αυτά που λένε και άλλο το αν τα πιστεύουν και οι ίδιοι. Επέμεινε στην ερώτησή του παραθέτοντας στοιχεία από την πραγματικότητα που βιώνουμε όλοι μας, τις περικοπές μισθών και συντάξεων, τα φέσια του

κράτους προς τις επιχειρήσεις, τα λουκέτα, την θηριώδη ανεργία, την κατάσταση στην υγεία και στα σχολεία, όλα δηλαδή τα δεινά που μαστίζουν αυτή τη χώρα εδώ και τέσσερα χρόνια απαντώντας, τέλος, στην ίδια του την ερώτηση: «Οταν λένε ότι βγαίνουμε από την κρίση και τα μνημόνια, λένε ψέματα! Είναι ψεύτες!».

Θα ήταν εύκολο να συμφωνήσω μαζί του σε ένα πρώτο επίπεδο, και να το γενικεύσουμε λέγοντας «όλοι είναι ψεύτες» και να το κλείσουμε εκεί το θέμα, όμως αυτή τη φορά, ίσως και λόγω χαλαρότητας των ημερών και της διάθεσης, είπα να το ψάξω λίγο περισσότερο, λίγο βαθύτερα. Διότι είναι άλλο πράγμα να χαρακτηρίζεις «ψεύτη» έναν πολιτικό σε ένα καφενείο κι άλλο να προσπαθήσεις να δεις τι κρύβεται πίσω από αυτό που εσύ θεωρείς ψέμα ενώ κάποιος άλλος επιμένει ότι είναι αλήθεια. Μια απάντηση, πέρα από το «είναι ψεύτης», είναι η αποδοχή της ύπαρξης παράλληλων πραγματικοτήτων όπου εσύ βιώνεις τη μία ενώ ο ίδιος την άλλη. Απάντηση θεμιτή μεν αλλά για το χώρο της μεταφυσικής ή έστω της επιστημονικής φαντασίας γι αυτό ας μείνουμε στην μία, κοινή και διαίρετη πραγματικότητα την οποία βιώνουμε όλοι μας κι όπου ο ήλιος εξακολουθεί να βγαίνει από την Ανατολή και να χάνεται στη Δύση.

Πριν όμως προχωρήσουμε στην αναζήτηση μιας πιο ικανοποιητικής απάντησης ας θυμηθούμε για μια στιγμή τα λόγια του Πλάτωνα, στην Πολιτεία: «Τοις άρχουσιν δη της πόλεως, είπερ και τισίν άλλοις, προσήκει ψεύδεσθαι ή πολεμίων ή πολιτικών ένεκα επ' ωφελεία της πόλεως». Δηλαδή «μόνο στους άρχοντες της πολιτείας ανήκει το δικαίωμα να μεταχειρίζονται το ψέμα, για να γελάσουν ή εχθρούς ή πολίτες για το καλό της πολιτείας» δίνοντας σχεδόν αποκλειστικά το προνόμιο του ψεύδους –όπως και της Βίας- στην Εξουσία, για το ...καλό μας! Δυστυχώς και παρά το γεγονός ότι ο Πλάτωνας είχε κατά νου αγαθούς άρχοντες-Φιλοσόφους, η φράση του αυτή κακόπαθε ιδιαίτερα καθώς κατέληξε στο οπλοστάσιο δεκάδων εκπροσώπων της εξουσίας, με κορυφαίο τον Γκέμπελς, οι οποίοι είχαν μια κάπως ιδιαίτερη άποψη για το τι σημαίνει «επ' ωφελεία της πόλεως»...

Ο Πλάτωνας ανοίγει λοιπόν μέγα θέμα με το ψεύδος των αρχόντων. Θα το πάρει, αιώνες μετά ο Μακιαβέλι και προσθέτοντας τα δικά του θα το συμβουλέψει στον Ηγεμόνα του και στον κάθε Ηγέτη ή ηγετίσκο απο εκεί και πέρα. Ομως ακόμη βρισκόμαστε στην «περιοχή» του συνειδητού ψεύδους. Εκεί δηλαδή που ο ψεύτης ξέρει ότι είναι ψεύτης και ότι αλλοιώνει την πραγματικότητα παραπλανώντας εχθρούς, «φίλους» και πολίτες.

Επρεπε να φτάσουμε στον 19ο αιώνα για να ορισθεί ένα άλλο ψεύδος το οποίο δεν είναι συνειδητό: το λεγόμενο «ζωτικό ψεύδος». Το «ανακαλύπτει» ο Ερίκος Ιψεν ο οποίος κάνει για πρώτη φορά λόγο για την έμφυτη ανάγκη ορισμένων ανθρώπων να ζουν με ψέματα και μέσα σε ψέματα, μεγάλα ή μικρά για να αντεπεξέρχονται τις δυσκολίες της πραγματικότητας. Κάθε είδους ιδεοληψία, θρησκοληψία και φανατισμός έχουν την έδρα τους σε ένα ζωτικό ψεύδος που συγκροτεί το σύνολο της ύπαρξης ενός τέτοιου ατόμου.

Επιστημονική υπόσταση στο «ζωτικό ψεύδος» δίνει ο σκωτσέζος ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Ronald Laing (1927-1989) ιδρυτής της σχολής της αντι-ψυχιατρικής. Τι υποστηρίζει ο Laing; Πως όταν ένας άνθρωπος δεν καταφέρνει να αισθανθεί την αυθεντικότητα της ύπαρξής του και να αποδεχτεί ότι είναι αυτός που είναι, ούτε καλύτερος ούτε χειρότερος και ότι η πραγματικότητα είναι αυτή (επίσης, ούτε καλύτερη, ούτε χειρότερη) τότε αισθάνεται μια φοβερή ανασφάλεια ( οντολογική ανασφάλεια ). Ετσι του δημιουργείται η ανάγκη του «ζωτικού ψεύδους». Για έναν μέσο άνθρωπο το «ζωτικό ψεύδος» του επιτρέπει να κινείται χωρίς προβλήματα ανάμεσα στους γνωστικούς, κάποιες όμως φορές, όταν αυτό κοντράρεται με την σκληρή πραγματικότητα, φτάνει δηλαδή στα όρια της διάψευσης αρχίζει να μοιάζει με τον παρανοειδή ιδεασμό του σχιζοφρενούς.

Το μεγάλο πρόβλημα μαζί του, το αντιμετωπίζουμε εμείς, οι γνωστικοί , καθώς ακούγοντάς τον αναγνωρίζουμε πως κάτι του συμβαίνει αλλά δύσκολα μπορούμε να δώσουμε λύση ή και να το εξηγήσουμε. Ετσι φτάνουμε στο περίφημο ερώτημα του συντοπίτη μου, στο χωριό: «Μα τα πιστεύουν αυτά που λένε για το πλεόνασμα;». Ή όπως αναρωτήθηκα εγώ προχθές ακούγοντας τον Γιάννη Στουρνάρα να μιλάει στο ελληνοκινεζικό επιμελητήριο και να λέει πως «κοντεύουμε πια να φτάσουμε στην κορυφή του βουνού», μα είναι δυνατόν να το πιστεύει;

Ειδικά, για τον υπουργό Οικονομίας, πιστεύω ότι πρόκειται για ειλικρινή άνθρωπο παρά την σχεδόν προεφιβική δυσκολία του στην εκφορά του λόγου ή ίσως και λόγω αυτής. Πιστεύω όμως ότι ασυνείδητα υπερασπίζεται το «ζωτικό του ψεύδος» με νύχια και με δόντια. Εχει δηλαδή υφάνει ένα ψεύτικο δείκτη ασφαλείας πάνω στο οποίο ακροβατεί όμως με μαθηματική ακρίβεια θα πέσει στο κενό. Το ίδιο συμβαίνει και με όλους όσους υπεραμύνονται της λιτότητας και των μνημονίων. Από αυτούς δεν εξαιρώ βέβαια και τους γερμανούς εμπνευστές τους, την Μέρκελ και τον Σόιμπλε των οποίων το «ζωτικό ψεύδος» ενισχύεται κατά πολύ και από τον εθνικό «ζωτικό ψεύδος» συνολικά της Γερμανίας. Της χώρας που δύο φορές αιματοκύλησε την Ευρώπη και τον κόσμο ολόκληρο αναζητώντας «ζωτικό χώρο» για τα Ράιχ της. Κι εδώ το πράγμα χειροτερεύει καθώς το ψεύδος γίνεται «ζωτικός μύθος».

Όταν το ζωτικό ψεύδος γίνεται αντικείμενο της ψυχιατρικής όπως το όρισε ο Ronald Laing τότε τις συνέπειές τις πληρώνουν μόνο οι ασθενείς, οι συγγενείς και οι φίλοι τους. Δυστυχώς, όταν αυτό μπαίνει στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή μιας χώρας ξεπερνά το επίπεδο του ατόμου και επηρεάζει τους πάντες. Είτε το πιστέψουν είτε όχι.

Υ.Γ.1 Πέραν του «ζωτικού ψεύδους» του πλεονάσματος και της επερχόμενης εξόδου από την κρίση, πολλά τέτοια «ψεύδη» ακούστηκαν εν μέσω κρίσης στο δημόσιο χώρο. Ενα από αυτά, ίσως το πιο διάσημο είναι το περίφημο «μαζί τα φάγαμε». Αντιθετα, το «λεφτά υπάρχουν» που εντέχνως χαρακτηρίστηκε ως ψεύδος, δεν είναι παρά μια ημιτελής αλήθεια. Ομως περί αυτών σε επόμενο σημείωμα...

Υ.Γ.2 Εργολαβία κατά των «ζωτικών ψευδών» έχει αναλάβει εδώ και χρόνια αλλά και πολύ πρόσφατα ο συγγραφέας Νίκος Δήμου μιλώντας για ψεύδη της Ιστορίας αλλά και το ψευδές του «Αγίου Φωτός». Το κακό σε αυτή την περίπτωση –όπως και σε κάθε περίπτωση «ζωτικού ψεύδους»- είναι πως αν δεν έχεις με τι να το υποκαταστήσεις καλύτερα να το αφήνεις εκεί που κάθεται...