Βιβλιοκριτική| Χάρης Αθανασιάδης: Τα αποσυρθέντα βιβλία- Έθνος και σχολική Ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008,

Η σχολική Ιστορία γράφεται συνήθως από εκπαιδευτικούς με ιστορικές σπουδές και, ως εκ τούτου, είναι βέβαιο ότι παρακολουθεί, τουλάχιστον σε αδρές γραμμές, τις προόδους της ιστοριογραφίας. Από την άλλη όμως είναι αναγκασμένη να προσαρμόζεται στα κρατικά αναλυτικά προγράμματα, τα οποία τείνουν να αποτυπώνουν, αν όχι την επίσημη κρατική ιδεολογία, οπωσδήποτε τις κυρίαρχες παραδοχές μιας κοινωνίας για το παρελθόν της.

Στην Ελλάδα ο άξονας γύρω από τον οποίο αρθρώθηκε η επίσημη δημόσια αφήγηση του

παρελθόντος, δηλαδή η σχολική μας Ιστορία, προτάθηκε από τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, δύο μόλις δεκαετίες μετά τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους και τη θεσμοθέτηση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Η συνοπτική Ιστορία του, που εκδόθηκε το 1853, δεν ήταν μια γενική Ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού, όπως συνηθιζόταν στα χρόνια του Διαφωτισμού, αλλά μια ειδική Ιστορία του ελληνικού έθνους ως τη σύγχρονη εποχή (την εποχή του Όθωνα), ενθέτοντας τα βασίλεια των Μακεδόνων και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ως αναπόσπαστα τμήματα της πολιτικής και της πολιτισμικής μας Ιστορίας. Η πρόταση του Παπαρρηγόπουλου δεν εγκρίθηκε διότι οι καινοτομίες που εισήγαγε προσέκρουσαν στον τότε ιστορικό κανόνα. Μόνο όταν, έπειτα από χρόνια, η οπτική του ξεδιπλώθηκε στη μεγάλη πεντάτομη Ιστορία του και βρήκε απήχηση στην κοινωνία καταξιώθηκε ακαδημαϊκά, τη δεκαετία του 1880, και παγιώθηκε τελικά ως σχολική Ιστορία στα τέλη του 19ου αιώνα. Έκτοτε, επί έναν και πλέον αιώνα, κατέστη δομικό στοιχείο της ελληνικής εθνικής ταυτότητας.

Το βιβλίο του Ζαχαρία Παπαντωνίου, Τα ψηλά βουνά, αναγνωστικό της Γ΄ Δημοτικού σηματοδότησε την ουσιαστική έναρξη της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, που εισήγαγε το βενιζελικό καθεστώς της τριετίας 1917-1920, συγκεντρώνοντας τα πυρά όχι των αντι-βενιζελικών αλλά και βενιζελικών. Ένας από τους καθαρολόγους επικριτές του θα γράψει χαρακτηριστικά: «Τα ψηλά βουνά είναι βιβλίο άθεον, μη διδάσκον ούτε θρησκεία ούτε πατρίδα ούτε οικογένεια. Είναι βιβλίο Μπολσεβίκικον!».

Ο Παπαντωνίου στο αφήγημά του τοποθετούσε 26 μαθητές να παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στη θερινή κατασκήνωση, χωρίς να ενδιαφέρονται για την οικογένειά τους, παρά μόνο για τη κατασκήνωση, ή να πέφτουν για ύπνο χωρίς να προσεύχονται.

Εναντίον του βιβλίου στράφηκαν και υπέρμαχοι της δημοτικής όπως η Ελένη Καζαντζάκη, η οποία σημείωσε χαρακτηριστικά ότι «αναζητά εναγωνίως στις σελίδες του το Έθνος (με έψιλον κεφαλαίο)» και δεν το βρίσκει. Εν προκειμένω η Καζαντζάκη εξέφραζε κάποιους ρομαντικούς εθνικιστές δημοτικιστές που επιδίωκαν τη γλωσσική μεταρρύθμιση ώστε οι μαθητές να στρατευτούν στον εθνικό αγώνα.

Τελικά, οι έντονες αντιδράσεις της λογιοσύνης της εποχής θα οδηγήσουν την κυβέρνηση Βενιζέλου να προχωρήσει στις «αναγκαίες» διορθώσεις, ώστε στη δεύτερη έκδοση το 1919 να διασκεδαστούν οι περί θρησκείας και οικογένειας αντιδράσεις, όχι όμως και αυτές περί έθνους. Αργότερα στην κυβέρνηση των αντι-βενιζελικών Τα ψηλά βουνά δεν στάλθηκαν στην «πυρά», κλειδώθηκαν στις αποθήκες μέχρι την επάνοδο των βενιζελικών το 1924 οπότε και επανεγκρίθηκε.

Πρέπει να επισημανθεί ότι μετά τη Μεταπολίτευση η εγχώρια ακαδημαϊκή Ιστορία ενστερνίσθηκε τις θεματικές, θεωρητικές και μεθοδολογικές ανανεώσεις της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας, ωστόσο η σχολική Ιστορία, παρά τις κατά καιρούς εκσυγχρονιστικές προσπάθειες, παρέμεινε συνεπής στον κανόνα του Παπαρρηγόπουλου.

Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος (1815-1891)

Με αφετηρία την ιδεολογική και την πολιτική αντιπαράθεση για το βιβλίο Ιστορίας της Στ΄ Δημοτικού (2006-2008), το βιβλίο τού Χάρη Αθανασιάδη –αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων– ανατέμνει τέσσερεις συμβολικούς πολέμους για ισάριθμα «αιρετικά» εγχειρίδια. Η αφήγηση ξετυλίγεται ανάστροφα, από το παρόν στο παρελθόν, αποτυπώνοντας την πορεία που ακολούθησε η ιστορική έρευνα.

Σε όλες τις περιπτώσεις το κεντρικό διακύβευμα ήταν ο εθνοποιητικός ρόλος της σχολικής μας Ιστορίας – το περιεχόμενο, εντέλει, της εθνικής μας ταυτότητας. Σε όλες τις περιπτώσεις τα «αιρετικά» (και τελικώς αποσυρθέντα) βιβλία απέκλιναν ουσιωδώς από τον ιστορικό κανόνα, όπως αυτός είχε διαμορφωθεί και εμπεδωθεί στα τέλη του 19ου αιώνα. Ξεχώρισαν και προκάλεσαν διότι ήταν κάτι περισσότερο ή κάτι διαφορετικό από ένα άσμα ηρωικό και πένθιμο για το αρχέγονο, ανάδελφο ελληνικό έθνος.

Με το εξαιρετικά τεκμηριωμένο βιβλίο του Χάρη Αθανασιάδη καταδεικνύεται ότι η σχολική Ιστορία είναι μια Ιστορία συνυφασμένη ποικιλότροπα, αφ’ ενός με τις προόδους της ιστοριογραφίας και αφ’ ετέρου με τις επικρατούσες συλλογικές αναπαραστάσεις του παρελθόντος. Από την άποψη αυτή το βιβλίο του αποτελεί μια καταγραφή των σχέσεων ανάμεσα στην ακαδημαϊκή και στη δημόσια Ιστορία στην Ελλάδα, δηλαδή μια εξιστόρηση των δημόσιων διαμαχών για τα βιβλία που αποσύρθηκαν υπό το βάρος των ιδεολογικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων που ξέσπασαν αμέσως με την εισαγωγή τους στα σχολεία.

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015, σελ.: 296