Έφυγε από τη ζωή η διεθνής Ελληνίδα εικαστικός Χρύσα Βαρδέα

Το έργο της «Mott Street», εμπνευσμένο από την κινεζική καλλιγραφία της Τσάιναταουν του Μανχάταν, κοσμεί τη στάση «Ευαγγελισμός» του μετρό της Αθήνας. Η «Κλυταιμνήστρα» της δεσπόζει στον εξωτερικό τοίχο του Μεγάρου Μουσικής και δύο έργα της από νέον, που ανήκουν στο Εθνικό Μουσείο Συγχρονης Τέχνης, ένας πράσινος Ποσειδώνας και μια μπλε κατασκευή, θα κοσμούν την αίθουσα συνεδριάσεων του Ζαππείου, καθόλη τη διάρκεια της ελληνικής ευρωπαϊκής Προεδρίας.

Η Χρύσα Βαρδέα, που απεβίωσε σήμερα στα 80 της χρόνια, η διεθνώς γνωστή Χρύσα (Chryssa), ήταν μια πρωτοπόρος γλύπτρια της ελληνικής Διασποράς με δικό της καλλιτεχνικό στίγμα, που τη διαφοροποίησε στην εικαστική σκηνή της Νέας Υόρκης, όπου εγκαταστάθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ΄50, μετά τις σπουδές της.

Για το έργο της δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η διευθύντρια του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, Άννα Καφέτση: «Η Χρύσα έβλεπε μπροστά. Πέρασε ένα κλασικό ιδεώδες στη μορφή ακόμα και ως αναφορά στον τίτλο, με καινούργια για τη γλυπτική υλικά, σε μια εποχή που αυτές οι μίξεις δεν ήταν εύκολα αποδεκτές». Συνεχίζει: «Η Χρύσα είχε ένα δυνατό ξεκίνημα στη Νέα Υόρκη. Νεαρή ακόμα Ελληνίδα του αιγυπτιακού ελληνισμού, βρέθηκε στη Νέα Υόρκη, με τεντωμένες τις κεραίες της σε ό,τι γινόταν καλλιτεχνικά εκείνα τα χρόνια: στον αφηρημένο εξπρεσιονισμό και μετά στην ποπ αρτ, χρησιμοποιώντας τα απλά φθαρμένα υλικά στην ουσία, όμως, για να τα διασταυρώσει, για να περάσει μέσα από εκεί, αρχαιοελληνικές αναφορές, κάτι που εκείνη την εποχή ήθελε τόλμη. Ενδεικτικά αναφέρω τη δωρέα της στο ΕΜΣΤ, στο ξεκίνημά του, τη σειρά 20 «Κυκλαδικών βιβλίων», σε γύψο -αυτά είναι τα πρωτότυπα, γιατί μετά πέρασε σε μπρούντζο και μάρμαρο- και θα έχουν πολύ σημαντική θέση στο νέο κτίριο του Μουσείου, στην έκθεση της μόνιμης συλλογής. Τα θεωρώ εκπληκτικά έργα όχι μόνο για την ελληνική τέχνη, αλλά γενικότερα. Σ΄αυτή τη σειρά χρησιμοποίησε καλούπια χάρτινων κουτιών του εμπορίου δημιουργώντας γύψινα ανάγλυφα που φέρουν χαράξεις από τις πτυχώσεις και τις γραμμές του εσωτερικού των κουτιών. Σαν μυστικοί κόσμοι και σαν πληθυντικές φωνές, σαν βιβλία άγραφα, που δεν φαίνεται η γραφή. Επάνω τους έχουν φανερά σημάδια, που παραπέμπουν σε κυκλαδικά ειδώλια, άλλωστε η ίδια τα ονομάζει "κυκλαδικά", γιατί ακριβώς έχουν την αμφισημία των κυκλαδικών ειδωλίων. Κι από κει και πέρα υπάρχει στο έργο της, έχει ασχοληθεί με τη γλώσσα και τη γραφή γιατί την ενδιέφερε η ρευστότητα της γραφής, η ρευστότητα του νέον, που ακουμπά μέσα στην καλαισθησία. Το έργο της ήταν η μίξη της στιβαρότητας του σχεδόν παραδοσιακού γλύπτη, με τη ρευστότητα της γραφής και του νέον, σε έργα μεγάλης κλίμακας. Η Χρύσα ήταν μια γενναία γλύπτρια» τονίζει η Αννα Καφέτση.

Η Χρύσα, το διάστημα 1955 - 60 χρησιμοποιεί μεταλλικές πλάκες πάνω στις οποίες χαράζει σειρές από κεφαλαία γράμματα που εναλλάσσονται με κενούς χώρους και παραπέμπουν σε μνημειακές επιγραφές της αρχαιότητας. Συχνά πάνω στις ίδιες πλάκες αντί για σειρές γραμμάτων αποτυπώνει ένα μόνο γράμμα της αλφαβήτου, ή κάποιο σύμβολο, όπως το τόξο. Στην ίδια λογική κινείται και μια σειρά από γύψινες πλάκες που δημιουργεί την ίδια περίοδο «συσσωρεύοντας» στην επιφάνειά τους γράμματα διαφορετικών μεγεθών. Στα τέλη της δεκαετίας του '50 αρχίζει να δημιουργεί πίνακες, τους οποίους εμπνέεται από την δομή και τη διάταξη των σελίδων εφημερίδας, ενώ το 1961 παρουσιάζει αυτά τα έργα στο Μουσείο Γκούκενχάιμ της Νέας Υόρκης. Στις αρχές της δεκαετίας του '60 περνάει από τους πίνακες - εφημερίδες σε γλυπτά για τη δημιουργία των οποίων χρησιμοποιεί καλούπια, πειραματιζόμενη με τις διαφορετικές δομικές διατάξεις που μπορούν να προκύψουν σε μια σελίδα εφημερίδας. Οι αναζητήσεις της αυτές οδηγούν στη δημιουργία του έργου Times Square Puzzle, 1961-62, στο οποίο χρησιμοποιεί για πρώτη φορά το νέον, υλικό που θα χαρακτηρίσει το μετέπειτα έργο της.

Γοητευμένη από τα φώτα και τις φωτεινές επιγραφές που κυριαρχούν εκείνη την εποχή στη Νέα Υόρκη, χρησιμοποιεί το νέον για να κατασκευάσει μια σειρά από γλυπτά με κορυφαίο το «The Gates to Times Square», που κόσμησε την Τάιμς Σκουέρ, θέλοντας να αποδώσει τη ζωντάνια, τη συνεχή κίνηση, το χρώμα και την φαντασμαγορική ατμόσφαιρα της μεγαλούπολης. Το έργο The Gates to Times Square, 1964-66 είναι ένα μνημειώδες ασαμπλάζ σε σχήμα "Α" που εμπεριέχει όλο το εικαστικό λεξιλόγιο που είχε αναπτύξει ως τότε η καλλιτέχνις. Το ίδιο το γλυπτό χρειάστηκε 2 χρόνια για να ολοκληρωθεί, ενώ την ίδια περίοδο και μέχρι το 1968 η Χρύσα δημιουργεί μια σειρά από σπουδές (Studies for the Gates) που είναι βασισμένα σε μορφολογικά στοιχεία του πρωτότυπου έργου. Οι συχνές επισκέψεις της καλλιτέχνιδος στην Τσάινα Τάουν της Νέας Υόρκης, θα αποτελέσουν έναυσμα για μια σειρά ζωγραφικών έργων που πραγματοποιούνται στα τέλη της δεκαετίας του '70 και μια σειρά επίτοιχων ανάγλυφων κατασκευών, τις οποίες ξεκινά να δουλεύει στις αρχές της δεκαετίας του '80, εμπνευσμένη από την κινέζικη καλλιγραφία. Την ίδια περίοδο και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '80 η καλλιτέχνις δουλεύει και μια σειρά σπουδών πάνω σε κάποια νέα γλυπτά με θέμα και πάλι την Tάιμς Σκουέρ της Νέας Υόρκης. Την περίοδο 1992-94 βρίσκεται στην Αθήνα και δημιουργεί μια σειρά γλυπτικών συνθέσεων που συνοδεύονται από ηχογραφημένους ήχους της Αθήνας και παρουσιάζονται το 1996 στη γκαλερί Leo Castelli στη Νέα Υόρκη. Έχει παρουσιάσει τα έργα της σε πολυάριθμες ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έχει συμμετάσχει στην Μπιενάλε του Σάο Πάολο το 1963, στη Ντοκουμέντα του Κάσσελ το 1968 και στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1972.

(Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ)