Αουσβιτς: Η κοινοτοπία του πόνου

Στέφανος Δάνδολος

Ένας συγγραφέας έγραψε κάποτε –νομίζω πως ήταν ο Πρίμο Λέβι– ότι από την στιγμή που υπήρξε το Άουσβιτς δεν μπορεί να υπάρχει θεός.

Δεν θυμάμαι πολλές φράσεις δώδεκα λέξεων με τόση συμπυκνωμένη ουσία. Εβδομήντα χρόνια συμπληρώθηκαν φέτος από την απελευθέρωση του στρατοπέδου και η ρητορική του θανάτου που συμβολίζουν οι φούρνοι, τα συρματοπλέγματα και η επιγραφή με τις λέξεις «Η εργασία απελευθερώνει», δεν έχει φθαρεί στο ελάχιστο: το Άουσβιτς ήταν, είναι και θα είναι η απόδειξη ότι ο Άνθρωπος είναι

ικανός για όλα. Είναι το πιο επικίνδυνο ζώο αυτού του κόσμου. Το πιο νοσηρό. Το τεκμήριο ότι η Κόλαση δεν είναι το άσχημο μέρος που πάνε οι κακοί όταν πεθάνουν, αλλά ένα κομμάτι της ίδιας του της ψυχής.

Ας αφήσουμε κατά μέρος τις παράπλευρες συζητήσεις. Δεν έχει τόση σημασία πόσοι ακριβώς ήταν οι νεκροί, αν ήταν δέκα εκατομμύρια ή τριάντα εκατομμύρια ή «μερικές χιλιάδες» όπως άκουσα να επαναλαμβάνει πρόσφατα ένας Αυστριακός συγγραφέας ελάσσονος σημασίας, από τους επικριτές της σιωνιστικής αφήγησης. Μήτε με απασχολεί εδώ ο τρόπος με τον οποίο το ίδιο το Ισραήλ εμπορευματοποίησε την τραγωδία του, χτίζοντας γύρω από την εικόνα των αθώων θυμάτων του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου μιαν αφετηρία για το μετέπειτα ταξίδι του νεοσύστατου κράτους προς την σκληρή μεταχείριση των Παλαιστινίων. Για κάθε πτυχή από αυτές έχουν γραφτεί βιβλία ολόκληρα, είναι ένας διάλογος της Ιστορίας με την επικαιρότητα που δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ. Εκείνο που εξακολουθεί να καθηλώνει στην περίπτωση του Άουσβιτς και των άλλων ναζιστικών στρατοπέδων είναι η μοναδική ιδιομορφία που διαφοροποιεί την χιτλερική θηριωδία από τις υπόλοιπες γενοκτονίες. Μαζικά εγκλήματα εις βάρος εθνοτήτων και λαών έχουν συντελεστεί ουκ ολίγες φορές. Ποτέ με την ψυχρή λογική, την μαθηματική ακρίβεια, την δημοσιο-υπαλληλική ηρεμία, το απόλυτα νηφάλιο πνεύμα των εμπνευστών και των εκτελεστών της «Τελικής Λύσης».

Για φανταστείτε. Ο Διοικητής του Άουσβιτς περιγράφεται από τις μαρτυρίες σαν ένας συνηθισμένος άνθρωπος με δύο πανέμορφα παιδιά και μια γοητευτική σύζυγο που είχαν εγκατασταθεί σε μια βίλα μισό χιλιόμετρο μακριά από τα παραπήγματα του τρόμου. Κάθε πρωί σηκωνόταν και πήγαινε στην δουλειά του, από την οποία επέστρεφε το απόγευμα. Έβγαζε τον σκύλο του βόλτα, δειπνούσε με την οικογένειά του, έπαιζε με τα παιδιά του και κοιμόταν μέχρι το επόμενο πρωινό που θα ξαναπήγαινε στην δουλειά. Τον ίδιο ακριβώς τρόπο ζωής ακολουθούσαν ανώτεροι αξιωματικοί σε όλα τα στρατόπεδα, σε κάθε κεντρική μονάδα του χιτλερικού μηχανισμού. Ό,τι έκαναν τις ώρες της εργασίας τους δεν επηρέαζε τις συνήθειές τους. Ο Ρούντολφ Ες και ο Γκέμπελς λάτρευαν το θέατρο. Ο Γκέρινγκ αγαπούσε τον κινηματογράφο. Οι στρατηγοί Πάουλους και φον Μποκ άκουγαν Βάγκνερ στην διαπασών. Το μοναδικό πραγματικό ψυχαναλυτικό μεγαλείο του ναζισμού είναι η λεπτή γραμμή πάνω στην οποία συμπορεύτηκαν η κόλαση που κρύβει μέσα του ο άνθρωπος με την απόλυτη κανονικότητα. Δεν είχες να κάνεις με σαλταρισμένους φανατικούς που θέριζαν ζωές εν βρασμώ ψυχής στο όνομα του πολέμου. Είχες να κάνεις με ανθρώπους που φέρονταν φυσιολογικά, ενώ την ίδια ώρα, για χρόνια ολόκληρα, γνώριζαν πως εξαιτίας τους βασανίζονταν και πέθαιναν παιδιά, γυναίκες, άνδρες, άνθρωποι που είχαν διαφορετικό χρώμα και διαφορετική σεξουαλική κλίση, άτομα με διαφορετική ιδεολογία, διαφορετική εθνικότητα, διαφορετικό θεό. Τούτη η φυσιολογική ζωή είναι που σοκάρει. Το απέδωσε περίτρανα η Χάνα Άρεντ, όταν το 1960 πήγε στην Ιερουσαλήμ για να καλύψει την δίκη του Άιχμαν, του ανθρώπου που επινόησε την εκτέλεση της «Τελικής Λύσης», του αξιωματικού που εμπνεύστηκε την πρακτική εφαρμογή της ολοκληρωτικής εξάλειψης των Εβραίων: στο γυάλινο κλουβί του δικαστηρίου δεν είδε ένα τέρας, δεν αντίκρισε μια δαιμονική απόκοσμη φιγούρα, αλλά ένα πράο ανθρωπάκι με χοντρά μυωπικά γυαλιά που συμπεριφερόταν με αξιοθαύμαστη νηφαλιότητα και πειθαρχία. Διόλου τυχαία τιτλοφόρησε το βιβλίο της «Η κοινοτοπία του Κακού». Ο Άιχμαν δεν ήταν ένας Χάνιμπαλ Λέκτερ. Έμοιαζε τόσο συνηθισμένος όσο και εμείς.

Μια ακόμη ιδιομορφία του εγκλήματος έχει να κάνει με τον τρόπο που έζησαν οι επιζώντες. Το 2006 στο Ισραήλ, ο Άμος Οζ προσπαθούσε να μου εξηγήσει ότι οι περισσότεροι δεν συνήλθαν ποτέ, όσα χρόνια κι αν πέρασαν. «Δεν είναι μόνο το βάρος της μνήμης», μου έλεγε. «Είναι οι ενοχές. Γιατί έζησαν εκείνοι, και όχι όλοι αυτοί που πέθαιναν ανά εκατοντάδες καθημερινά. Γιατί γλύτωσαν οι ίδιοι. Τούτο είναι που δεν μπορούν να ξεπεράσουν και τους ακούς τις νύχτες να ουρλιάζουν». Υπάρχουν τόσες ιστορίες για επιζώντες. Μία από αυτές αφορούσε κάποιον που μετά το Άουσβιτς πήγε στο Ισραήλ, κλείστηκε σπίτι του και δεν ξαναβγήκε ποτέ έξω από αυτό. Δεν τον άφησε ο φόβος να βγει ζωντανός και ξεμύτισε μόνο μέσα στο φέρετρό του πενήντα χρόνια αργότερα. Η ιστορία με είχε σοκάρει τόσο που πάνω της έχτισα το 2007 ένα ολόκληρο μυθιστόρημα. Άλλο παράδειγμα ο συγγραφέας που ανέφερα στην αρχή, ο Πρίμο Λέβι. Γλίτωσε στο Άουσβιτς και αυτοκτόνησε σαράντα χρόνια μετά. Εάν οι θύτες έχουν να επιδείξουν την κοινοτοπία του κακού, τα θύματα έχουν να επιδείξουν την κοινοτοπία του πόνου.

Κι έτσι φτάνουμε στο σήμερα. Όχι, δεν υπάρχει ηθικό δίδαγμα. Εβδομήντα χρόνια μετά, το Άουσβιτς εξακολουθεί να ορθώνει την απειλητική του σκιά στον κόσμο, και είναι ίσως πιο ζωντανό από ποτέ. Πρόσφατα, τέσσερις Εβραίοι δολοφονήθηκαν σε κατάστημα του Παρισιού. Ένας ραβίνος και τρία παιδιά δολοφονήθηκαν στην Τουλούζη. Αλλά δεν αναβιώνει μόνο όταν πεθαίνουν Εβραίοι. Ζει κάθε φορά που ένας εξτρεμιστής πατάει την σκανδάλη για να σκοτώσει γελοιογράφους. Ζει κάθε φορά που ένα Ισραηλινό αεροσκάφος βομβαρδίζει άμαχο πληθυσμό στην Λωρίδα της Γάζας. Ζει κάθε φορά που ένας ψηφοφόρος χαρίζει την ψήφο του σε νοσταλγούς του ναζιστικού καθεστώτος. Η κοινοτοπία του κακού οδήγησε στην κοινοτοπία του πόνου που οδήγησε στην κοινοτοπία της διαιώνισης ενός διαρκούς εγκλήματος. Δεν ξέρω αν έχει δίκιο ο Πρίμο Λέβι. Θα ευχόμουν όμως να είχε γράψει ότι από την στιγμή που υπήρξε το Άουσβιτς τότε δεν μπορεί παρά να ΥΠΑΡΧΕΙ θεός. Ίσως έτσι θα καταλάβαιναν περισσότεροι την αντιστοιχία. Γιατί μόνο αν υπάρχει θεός μπορείς να δεχτείς ότι υπάρχει και ο διάβολος.

Κατηγορία: Κόσμος