Ο κόσμος των λέξεων, των χειρομορφών και των χειρονομιών

Μια έκθεση για τη γλώσσα στο Γερμανικό Μουσείο Υγιεινής

Εγκαινιάστηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο στο Γερμανικό Μουσείο Υγιεινής στη Δρέσδη η προσωρινή έκθεση Γλώσσα: Ο κόσμος των λέξεων, των χειρομορφών και των χειρονομιών, η οποία θα παραμείνει ανοιχτή μέχρι τις 20 Αυγούστου 2017. Για το τελευταίο Γλωσσοσκόπιο αυτού του χρόνου βρεθήκαμε στη γιορτινή Δρέσδη, επισκεφτήκαμε την ασυνήθιστη και συνάμα εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση και σας κάνουμε μια σύντομη ξενάγηση.

Είτε ως φθογγογλώσσα, είτε ως νοηματική, η γλώσσα αποτελεί κομμάτι της καθημερινότητάς

μας και το κλειδί στην κατανόηση της ανθρώπινης φύσης μας. Η έκθεση επιχειρεί να προσεγγίσει την πολυπλοκότητα του φαινομένου της ανθρώπινης γλώσσας και την αλληλεπίδραση των προφορικών λέξεων και των χειρομορφών με τις χειρονομίες και τις γραπτές μορφές λόγου. Εντοπίζει την ουσία του φαινομένου πρώτιστα στη δημιουργική ικανότητα προσαρμογής· ένα χαρακτηριστικό που μπορεί να εκτείνεται από τους μηχανισμούς εκμάθησης μιας γλώσσας μέχρι την ευελιξία μιας μονογλωσσικής κοινωνίας να μεταβληθεί σταδιακά σε πολυγλωσσική.

Σε 4 τμήματα και μια συνολική έκταση 800 τ.μ. ξεδιπλώνονται οι σπουδαιότερες πτυχές της γλώσσας. Εκτός από το πλούσιο οπτικοακουστικό ερευνητικό υλικό που αντλήθηκε από διάσημα ακαδημαϊκά κέντρα, τις συλλογές ιστορικών ντοκουμέντων και εκθεμάτων και τις σύγχρονες καλλιτεχνικές δημιουργίες, είχαμε την ευκαιρία να εξερευνήσουμε όψεις της γλώσσας μέσα από διαδραστικές δραστηριότητες για μικρούς και μεγάλους. Ήδη από τον προθάλαμο πήραμε μια γεύση γλωσσικής πολυμορφίας, αφού οι διοργανωτές απηύθυναν το θερμό καλωσόρισμά τους στη γερμανική και στην αγγλική φθογγογλώσσα, στη γερμανική νοηματική γλώσσα, αλλά και στο δακτυλικό αλφάβητο και στον κώδικα Braille. Στο κύριο μέρος της έκθεσης τα κείμενα διατίθενται σε τρεις μορφές: ως γραπτά κείμενα και ως ηχητικά κείμενα στα γερμανικά και στα αγγλικά και οπτικογραφημένα στη γερμανική νοηματική γλώσσα.

Η έ κ θ ε σ η π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ε ί τ α ι μ ε τ η σ υ ν ε ρ γ α σ ί α τ η ς Γ ε ρ μ α ν ι κ ή ς Α κ α δ η μ ί α ς γ ι α τ η Γ λ ώ σ σ α κ α ι τ η ν Π ο ί η σ η κ α ι μ ε τ η σ υ ν ε ι σ φ ο ρ ά δ ι ά σ η μ ω ν ε ρ ε υ ν η τ ι κ ώ ν ι δ ρ υ μ ά τ ω ν

Homo loquens: Άνθρωπος ο ομιλών

Το πρώτο τμήμα της έκθεσης μάς ταξιδεύει από τους πρωτόγονους μαγικούς και θεολογικούς μύθους σχετικά με την προέλευση της γλώσσας μέχρι την εποχή της επιστημονικής μελέτης της γλώσσας. Τα ερωτήματα διαδέχονται το ένα το άλλο: Πόσες γλώσσες μπορεί να μιλά κανείς; Συνεχίζουν να εμφανίζονται καινούριες γλώσσες σήμερα; Πώς συνδέονται οι χειρονομίες και οι εκφράσεις του προσώπου με τη γλώσσα; Πώς θεμελιώνεται η ικανότητά μας να χρησιμοποιούμε γλώσσα στον εγκέφαλο και στα γονίδιά μας; Ποια τα παιδιά μαθαίνουν να μιλούν; Μπορούν να μιλούν τα ζώα; Είναι αναγκαίο το σώμα σε ένα ρομπότ, για να μάθει να χρησιμοποιεί τη γλώσσα το ίδιο αποτελεσματικά με έναν άνθρωπο;

Οι απαντήσεις έρχονται μέσα από τους διεπιστημονικούς κλάδους της γλωσσολογικής έρευνας σε σύντομα και περιεκτικά βίντεο, αλλά και μέσα από ιστορικά ντοκουμέντα πρώιμων συγγραμμάτων και ομοιώματα: από ιδιωτικά γλωσσάρια με τις πρώτες «γερμανο-γαλλικές» φράσεις δίγλωσσων παιδιών και ένα ομοίωμα της ομιλούσας μηχανής του Wolfgang von Kempelen (18ος αιώνας) μέχρι ομοιώματα κρανίων της οικογένειας των Ανθρωπιδών και μια ταινία μαγνητικής τομογραφίας με τη φωνητική οδό και τους αρθρωτές εν δράσει κατά τη διάρκεια παραγωγής ομιλίας. Ο επισκέπτης έχει επίσης τη δυνατότητα να δοκιμάσει τις δυνάμεις του στην εκμάθηση της Ferro, μιας τεχνητής γλώσσας, η οποία σχεδιάστηκε ειδικά για την έκθεση αυτή.

Κινήσεις του νου

Προχωρώντας στο δεύτερο τμήμα, ο επισκέπτης θα βρεθεί μέσα σε ένα γλωσσικό εργαστήρι για μικρά—ενίοτε και μεγάλα—παιδιά και θα αντιληφθεί ότι χρησιμοποιούμε τη γλώσσα, για να δώσουμε στις σκέψεις μας σχήμα στον χώρο και στον χρόνο. Κάπως έτσι λειτουργούν και οι μεταφορικές εκφράσεις στη γλώσσα: κυριολεκτικές εικόνες αποκτούν μια αφηρημένη, μεταφορική σημασία· σκεφτείτε, για παράδειγμα, τη φράση κάθομαι σε αναμμένα κάρβουνα! Με τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις δικές του δυνατότητες, ο γραπτός λόγος δίνει ακόμα πιο απτό σχήμα στις σκέψεις μας και τις κάνει αθάνατες στους αιώνες, και βέβαια διεγείρει τη φαντασία. Έτσι, αναπτύσσεται το κείμενο: η λογοτεχνία και η ποίηση, ο επιστημονικός και ο δημοσιογραφικός λόγος.

Στις προθήκες του δεύτερου τμήματος ζωντανεύει η ιστορία της γραφής με μια συλλογή από αρχαίες κινεζικές επιγραφές σε κώδικες μπαμπού, δείγματα αιγυπτιακών ιερογλυφικών και σουμεριακής σφηνοειδούς γραφής, ελληνικές επιγραφές σε μαρμάρινες πλάκες, καθώς και δείγματα συστημάτων γραφής για τυφλούς πριν και μετά την εφεύρεση του κώδικα Braille. Εδώ τα παιδιά μπορούν να πειραματιστούν φτιάχνοντας τα δικά τους κείμενα χρησιμοποιώντας τυπογραφικά στοιχεία και την τεχνική του κολάζ.

Η δύναμη των λέξεων

Πολιτικά συνθήματα, διαφημιστικά σλόγκαν, τελετές, πολεμικές κραυγές, ποίηση επί σκηνής· η γλώσσα δεν είναι ουδέτερη. Η δύναμη των λέξεων—επενδυμένη πολλές φορές με θεατρικότητα στο στήσιμο του σώματος και στις χειρονομίες—την καθιστούν ένα πανίσχυρο όργανο, με το οποίο επηρεάζουμε τον κοινωνικό και πολιτικό περίγυρο και διαμορφώνουμε τις διαπροσωπικές μας σχέσεις. Στο κατάλληλο περιβάλλον και επιλέγοντας τις κατάλληλες λέξεις μπορούμε να απονείμουμε κοινωνικούς ρόλους, να ορκίσουμε, να διεκδικήσουμε χειραφέτηση, να γίνουμε ρατσιστές, να υιοθετήσουμε σεξιστικές αντιλήψεις, να εξιδανικεύσουμε ή να απομυθοποιήσουμε πρόσωπα και καταστάσεις. Για άλλους, η τέχνη του λόγου, η ρητορική, γίνεται όπλο για να πείσουν, να καθοδηγήσουν, ακόμα και να χειραγωγήσουν την κοινή γνώμη.

Αυτό είναι το κεντρικό θέμα του τρίτου τμήματος της έκθεσης. Μέσα από οπτικοακουστικό υλικό εποχής φωτίζονται όψεις της γλώσσας της πολιτικής προπαγάνδας κατά την περίοδο του Γερμανικού Εθνικοσοσιαλισμού και μετέπειτα της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας, μεταξύ άλλων. Παράλληλα, στις προθήκες φιγουράρουν οι πρόγονοι των σύγχρονων μέσων ηλεκτρονικής και τηλεφωνικής επικοινωνίας και εκτύπωσης: από τις πινακίδες και τις γραφίδες Braille του 1860 μέχρι το Twitter και το τελευταίας τεχνολογίας Mobile Lorm Glove.

Μητρικές γλώσσες

Το τέταρτο και τελευταίο τμήμα της έκθεσης ανοίγει παράθυρο στη γλώσσα ως στυλοβάτη της ατομικής μας ταυτότητας. Χρησιμοποιώντας μια γλώσσα αισθανόμαστε ότι ανήκουμε σε ένα κοινωνικό σύνολο και μέσω της γλώσσας αυτής μεταβιβάζουμε στοιχεία της πολιτισμικής μας ταυτότητας και της συλλογικής μας εμπειρίας στις επόμενες γενιές με τραγούδια, θρύλους, παραμύθια. Είναι αναμενόμενο ότι η μετανάστευση και η παγκοσμιοποίηση δημιουργούν αισθήματα ανασφάλειας στους ανθρώπους για το μέλλον της κοινωνικοπολιτισμικής τους ομάδας—επομένως, και της γλώσσας τους. Κινδυνεύουν όμως οι γλώσσες; Ή μήπως οι ίδιες οι γλώσσες μπορεί να γίνουν επικίνδυνες;

Στο «καλλιτεχνικότερο» ίσως τμήμα της έκθεσης θα γνωρίσουμε μεταξύ άλλων την ιστορία της τρίγλωσσης Nina Katchadourian, η οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε στις ΗΠΑ από Αρμένιο πατέρα και Φινλανδή μητέρα. Θα γνωρίσουμε επίσης τις ιστορίες πολλών άλλων συνανθρώπων μας που επέλεξαν ή αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν σε νέες πατρίδες και να μάθουν μια ή περισσότερες ξένες γλώσσες—μια διαρκής υπενθύμιση ότι η ατομική πολυγλωσσία είναι ο κανόνας και όχι η εξαίρεση.

Όσοι βρεθείτε κοντά στην όμορφη Δρέσδη μέχρι τον ερχόμενο Αύγουστο, αξίζει να αφιερώσετε λίγο χρόνο, για να εξερευνήσετε τη μοναδική αυτή έκθεση στο φιλόξενο περιβάλλον του Γερμανικού Μουσείου Υγιεινής.

Ευχές για ένα ευτυχισμένο και δημιουργικό έτος 2017!

Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
[email protected]
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας,
Λειψία, Γερμανία

*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook)