Η Τραγωδία της Ιστορίας - Τρία ενδεικτικά παραδείγματα

Ο άνθρωποι θέλουν να γίνουν κυρίαρχοι του μέλλοντος μόνο και μόνο για να μπορούν ν’ αλλάξουν το παρελθόν

Σκέφτομαι εσχάτως την τραγικότητα της Ιστορίας υπό την οποία τελούμε ως όντα πτώσεως στον τόπο του χρόνου, και κατά τούτο ως όντα εμπαθή, με την έννοια των παθών και της δοκιμασίας, που μας ακολουθούν επωδύνως και συντριπτικώς. Στέκομαι σήμερα σε τρία ενδεικτικά κείμενα για τη δοκιμασία και τη συνακόλουθη Τραγωδία της Ιστορίας, όπως τα κατέθεσαν φιλόσοφοι και στοχαστές του 20ού αιώνος.

Ο Ρώσος Νικολάι Μπερντιάεφ, ο Νεοέλληνας Χρήστος Μαλεβίτσης και ο Τσέχος

Μίλαν Κούντερα, με μια έμμεση αναφορά στον Μάρτιν Χάιντεγγερ. Μιλώντας για τον Μάρτιν Χάιντεγγερ, σκέφτομαι πόσο σφράγισε τον 20όν αιώνα το βιβλίο του Είναι και Χρόνος, με την ανάδειξη της κατάστασης της «μέριμνας» υπό τη οποία τελούμε, ως ιστορικά όντα, μέσα στον χρόνο. Και σκέφτομαι, ακόμα, πως όλη η μέριμνα μας εν τω κόσμω είναι πώς θα υπερβούμε όχι το μέλλον, αλλά το παρελθόν, καθώς ουδείς δύναται να υπερβεί τον ήδη διελθόντα ή συντελεσμένο χρόνο. Κι αυτό καθίσταται εν τέλει ένα μάταιο πάθος.

Ένας από τους στοχαστές που ανέδειξαν στον 20όν αιώνα μιαν ορθόδοξη θεολογία στον τόπο της Δύσεως, σε σχέση και με τον χρόνο και την ιστορία, υπήρξε ο Ρώσος φιλόσοφος και θεολόγος Νικολάι Μπερντιάεφ. Ήταν γύρω στο 1970, όταν διαβάσαμε, φοιτητές ακόμα, το βιβλίο του «Αλήθεια και Αποκάλυψη», Εισαγωγή, μετάφραση, σημειώσεις, Χρήστου Μαλεβίτση, Δωδώνη, Αθήνα [1967]. Στέκομαι, λοιπόν, σήμερα εξόχως σ’ εκείνη την επώδυνη διαπίστωση και δήλωσή του, πως «Η ιστορία είναι μια τρομερή αποτυχία»:

«Αλλά εν προκειμένω, αυτό που είναι καταπληκτικό και τραγικό είναι η μοίρα του Χριστιανισμού. Στον μύθο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή η μεγαλοφυΐα του Dostoyevsky περιέγραψε πώς θα γινόταν δεκτός ο Χριστός αν ερχόταν πάλι στη Γη. Κι έτσι γίνεται το κάθε τι στην Ιστορία. Η Ιστορία είναι μια τρομερή αποτυχία, ενώ ταυτοχρόνως έχει κάποιο νόημα, κι ο άνθρωπος δεν μπορεί να την αποφύγει» (όπ. π., σ. 135.).

Δεν ήταν τυχαίο, που κυκλοφόρησε, αμέσως μετά, το βιβλίο του Χρήστου Μαλεβίτση, με τίτλο «Η Τραγωδία της Ιστορίας», Δωδώνη, Β έκδοση, Αθήνα 1974. Μόλις είχαμε εξέλθει από τη βαρβαρότητα της εισβολής στην Κύπρο. Το ίδιο το βιβλίο γράφτηκε στα χρόνια της δικτατορίας στην Ελλάδα, με κορυφαία στιγμή ολοκλήρωσής του το Πολυτεχνείο, στο οποίο και επωδύνως αναφέρεται, στις τελευταίες σελίδες του, «με την εποχή του σιδήρου που επιστρέφει και με τις φάλλαγγες των βαρβάρων, που ξεχύθηκαν στους δρόμους της οικουμένης».

Μόνο που το βιβλίο προσεγγίζει τα πράγματα μέσα από μιαν άλλη, βαθύτατη, φιλοσοφική οπτική. Μέσα από την επώδυνη παρουσία του ανθρώπου στον τόπο της Ιστορίας και την καθολική αποτυχία της υπάρξεως μέσα στον χρόνο. Και στη θεματική της λήθης:

«Η τραγωδία όμως της Ιστορίας δεν έχει τέλος. Είναι στη φύση της Ιστορίας να είναι τραγική, επειδή τέτοια είναι η ύπαρξη του ανθρώπου. Η τραγωδία επέρχεται, σπαράζει, παιδεύει, γεωργεί. Ύστερα λησμονιέται. Ίσως αυτό απαιτεί η οικονομία της ζωής. Η λησμονιά αφήνει τη ζωή να ευδοκιμήση μέσα στην ευλογημένη αφέλειά της. Μια αφέλεια που αποτελεί σκάνδαλο για το πνεύμα» (σ. 6.).

Κι αυτό με πάει σ’ εκείνο το Βιβλίο του Γέλιου και της Λήθης του Μίλαν Κούντερα (εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, 1978), με την αγωνία του για τη δυναμική της αντοχής και της αντίστασης της μνήμης έναντι της λήθης, την οποία όλα τα καθεστώτα ολοκληρωτισμού και τυραννίας όλων των εποχών επιχειρούν να επιβάλουν:

«… αντιγράφει την Ιστορία όπως την αντιγράφει το κόμμα, όπως την αντιγράφουν όλα τα πολιτικά κόμματα, όπως την αντιγράφει ο άνθρωπος. Οι άνθρωποι φωνάζουν, πως θέλουν να δημιουργήσουν ένα καλύτερο μέλλον, αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια. Το μέλλον είναι ένα αδιάφορο κενό που δεν ενδιαφέρει κανέναν ενώ το παρελθόν σφύζει από ζωή και η όψη του μας διεγείρει, μας ζεσταίνει, μας προσβάλλει, έτσι που θέλουμε να το καταστρέψουμε ή να το βελτιώσουμε. Οι άνθρωποι θέλουν να γίνουν κυρίαρχοι του μέλλοντος μόνο και μόνο για να μπορούν ν’ αλλάξουν το παρελθόν. Αγωνίζονται να μπουν στο εργαστήριο, όπου εκεί ρετουσάρουν τις φωτογραφίες και πλαστογραφούν βιογραφίες και ιστορία…» (σ. 27).

Τα γράφω όλα αυτά, έτσι για να προσεγγίσουμε τον χρόνο και την ιστορία μέσα από μιαν άλλη οπτική, όχι αυτήν των συνθημάτων και των παθών που μας ακολουθούν πάντοτε. Αναδεικνύοντας τη δυναμική του Χρόνου και της Ιστορίας, καθώς και την «αβάσταχτη ελαφρότητα τού είναι», για να θυμηθούμε και πάλι τον Κούντερα, που υπερασπίσθηκε αυτό το δικαίωμα της μνήμης έναντι της λήθης.

ΝΙΚΟΣ ΟΡΦΑΝΙΔΗΣ