Σε φαύλο κύκλο η Ελλάδα

ΠΟΛΙΤΙΚΗΈντυπη Έκδοση

Του Θεόδωρου Παπαηλία

Στο κείμενο αυτό θα σημειωθεί γιατί τα μνημόνια και τα προτεινόμενα μέτρα από την Ε.Ε. αποτυγχάνουν να διασώσουν την Ελλάδα.

1 Η μη ανάγνωση του πραγματικού προβλήματος Το σύνολο των απασχολουμένων με το θέμα εντοπίζει την πηγή της πτώχευσης είτε στην κλεπτοκρατία, δηλαδή στο διεφθαρμένο πολιτικό και οικονομικό καθεστώς, είτε στην επιβολή των συνδικάτων του δημοσίου τομέα επί της κυβερνητικής πολιτικής (με συνέπεια τα υπερβολικά ελλείμματα), είτε στην υφέρπουσα γοητεία της Aριστεράς και της «ηθικής» της υπεροχής επί των συντηρητικών κυβερνήσεων (τις σπατάλες του κοινωνικού κράτους), είτε στις επεμβάσεις των ξένων σε καίρια ζητήματα κ.λπ. Τα περισσότερα από αυτά περιγράφουν το αρνητικό περιβάλλον αλλά όχι τα αίτια. Συνιστούν, σχηματικά, τις παραμέτρους των εξισώσεων του συστήματος αλλά όχι τους αγνώστους. Μπορούν να επιβραδύνουν, να χειροτερεύουν αλλά όχι να δημιουργούν το πρόβλημα. Υπ’ αυτήν την έννοια, το ορθό είναι να τονίζεται όχι γιατί πτώχευσε η χώρα αλλά γιατί δεν είχε χρεοκοπήσει νωρίτερα, από τη δεκαετία του 1950 [Παπαηλίας Θ. (2015) «Οικονομία και Κοινωνία», Αθήνα, εκδόσεις Κριτική, ιδιαίτερα σελ. 89-101]. Συγκρίνεται, δηλαδή, η οικονομία της Ελλάδος1 με αυτήν της Δυτικής Ευρώπης, στην οποία η επώαση της ανάπτυξης υπήρξε μακραίωνη, και όχι ως θα όφειλε με αυτήν του περιγύρου της (Βαλκάνια, Ανατολή, Βόρειος Μεσόγειος). Μολαταύτα η χώρα υπερέχει όλων, ενώ σε πολλούς κοινωνικούς δείκτες (παιδική θνησιμότητα, προσδόκιμο ζωής κ.λπ.) και από τα κράτη της Ιβηρικής, τα οποία μέχρι πρόσφατα παρέμεναν αυτοκρατορίες. Άρα, το ερώτημα, που αποτελεί τον πυρήνα του ζητήματος, είναι: Τι ήταν αυτό που θα ανέπτυσσε ομαλά την Ελλάδα, όταν από την Ανατολική Ευρώπη μέχρι την Πορτογαλία όλες αυτές οι χώρες ταλαιπωρούνται χειρότερα; Η έλλειψη απάντησης εντοπίζει και το πρόβλημα. Τελικώς οι δανειστές κατέγραψαν τρία εμπόδια: το άνοιγμα του εμπορικού ισοζυγίου, το έλλειμμα του προϋπολογισμού και το χρέος. 2 Οι θέσεις των δανειστών και η ικανότητά τους για την επίλυση του ζητήματος Το ΔΝΤ από το καταστατικό του (αυτός άλλωστε ήταν και ο λόγος ίδρυσής του) υποστηρίζει με τεχνικές συμβουλές ή και με δάνεια τα προβλήματα που ανακύπτουν από το έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο.Η μεγαλύτερη του εμπειρία εντοπίζεται στον Τρίτο Κόσμο. Η κλασική συνταγή που ακολουθεί προβλέπει απομείωση του χρέους, αφού είναι εκ των πραγμάτων αδύνατη η εξυπηρέτησή του, και επιβολή ισχυρής λιτότητας (περικοπές μισθών και συντάξεων, απελευθέρωση της αγοράς εργασίας κ.λπ.). Tα πενιχρά εισοδήματα συρρικνώνουν την κατανάλωση, άρα και τη ζήτηση για εισαγωγές. Ταυτόχρονα, το γλίσχρο των μισθών και η διάλυση των εργασιακών σχέσεων μαζί με τη χαμηλή φορολόγηση των εταιρειών επιτρέπουν την είσοδο ξένων κεφαλαίων και ενισχύουν την επενδυτική δυνατότητα των εγχώριων επιχειρήσεων. Η παραγωγή μεγαλώνει, οι εξαγωγές πολλαπλασιάζονται και, συνεπικουρούμενες από τη μείωση των εισαγωγών, βελτιώνουν το εμπορικό ισοζύγιο. Πρόκειται κατ’ ουσίαν για μία εκ νέου πρωταρχική συσσώρευση. (2) Η λύση αυτή, αν και ακατάλληλη για την ελληνική περίπτωση, ακολουθήθηκε καθώς οι μαθητευόμενοι διασώστες δεν γνωρίζουν κάποια άλλη. Αρχικά λειτούργησε θετικά ως προς το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, το οποίο ενισχύθηκε επιπροσθέτως από τις εξωτερικές συνθήκες (τα γεγονότα στη Βόρειο Αφρική, Συρία κ.λπ. διοχέτευσαν μεγάλη μάζα τουριστών στη χώρα). Είναι προφανές ότι η συρρίκνωση των εισαγωγών, λόγω πτώσης της κατανάλωσης, συνέπεια της τεράστιας ελάττωσης των μισθών, συνιστά ερασιτεχνικό σχεδιασμό και δεν αντιμετωπίζει μακροχρόνια το πρόβλημα του εμπορικού ισοζυγίου. Με την ίδια πολιτική επιδιώχθηκε να περιορισθούν και τα άλλα δύο ζητήματα. Το έλλειμμα του κρατικού προϋπολογισμού, μετά τις μειώσεις μισθών και συντάξεων των ετών 2010-2013, φάνηκε να περιορίζεται αξιόλογα. Βέβαια το όποιο πρωτογενές πλεόνασμα, που διατυμπανίζεται, σχετίζεται με την καθυστέρηση πληρωμών του Δημοσίου και όχι με επίτευξη δημοσιονομικής ισορροπίας. Το χρέος όμως, παρά το PSI το 2012, αυξάνεται ως ποσοστό του ΑΕΠ, αφού το τελευταίο έδειξε να οπισθοχωρεί κατά 29% μεταξύ 2008 και 2015. Υπολογίζεται ότι, εφ’ όσον δεν υπάρξει τρόπος δραστικής απομείωσής του (εφ’ άπαξ ή μέσω επιμήκυνσης και κάμψης των επιτοκίων), θα αγγίξει το 2016-17 το 200% (όταν πριν από τη «διάσωση» ήταν 129%). Από όλα αυτά συνάγεται η ανεπάρκεια του νεοφιλελεύθερου υποδείγματος, το οποίο βρίσκεται στη σκέψη των «σωτήρων». Αν το δημοσιονομικό έλλειμμα είναι ένα σχετικά δύσκολο αντιμετωπίσιμο πρόβλημα, επειδή αφορά συνήθως την παρούσα γενεά, το χρέος δυσκολότερο, αφού φαλκιδεύει η εξυπηρέτησή του το κράτος πρόνοιας και το υψηλό επίπεδο ζωής εντός των πλουσιοτέρων χωρών (επιλύεται συνήθως με επιβάρυνση των μελλοντικών γενεών), το έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο καθρεφτίζει την οικονομία καθ’ εαυτή. Οι παρεμβάσεις των διασωστών παραμένουν αλυσιτελείς και μερικές από αυτές συχνά καταστροφικές, αφού επιδεινώνουν την κατάσταση σε πλείστους όσους θεσμούς και δομές του δημοκρατικού βίου (όπως η κοινωνική συνοχή). 3 Η αναποτελεσματικότητα των διαρθρωτικών αλλαγών Διαρκώς τονίζεται τόσο από τους ημετέρους του μνημονιακού τόξου όσο και από τους έξω (από το ΔΝΤ μέχρι την Ε.Ε.) με τους υποβολείς τους (διεθνής έντυπος και ηλεκτρονικός Τύπος) ότι η διατήρηση της ύφεσης στην Ελλάδα και η αποτυχία της «αγωγής» οφείλονται στη μη εφαρμογή των διαρθρωτικών αλλαγών. Πρόκειται περί ψευδαίσθησης. Η επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού στηρίζεται στην άποψη των ιθυνόντων κοινωνικών στρωμάτων για διάλυση της μεσαίας τάξης, (3) η οποία ήταν η κυρίως ωφελημένη από το κράτος πρόνοιας, και τα προστατευόμενα εργατικά δικαιώματα, που κατ’ ευφημισμόν θεωρήθηκαν ότι συνιστούν το ευρωπαϊκό κεκτημένο, αφού αυτό συναντάται σε ελάχιστες χώρες εκτός Δυτικής Ευρώπης. Η παρεμπόδιση της κρατικής παρέμβασης και άρα η επικράτηση του κοινωνικού δαρβινισμού αποτελεί την ιδεολογική αρχή των honestiores και οδηγεί σε μια ριζική αναδιανομή: στη φτωχοποίηση των μεσαίων. Συνεπώς, ο πλούτος της μεσαίας τάξης όχι τυχαία αλλά ενδογενώς απαλλοτριώνεται από την καθεστηκυία. Αυτός ο επανασχεδιασμός των κοινωνικών δομών μεταφέρεται σε όλα τα επίπεδα. Κρίνεται ότι η κατάργηση συντεχνιακών θέσεων (κλειστά επαγγέλματα, φόροι υπέρ τρίτων κ.λπ.) συνιστούν θετικό γεγονός. Εντούτοις, πρακτικώς, σε πλείστες όσες περιπτώσεις δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από αυτά που επιλύει. Η χώρα δεν έχει την ίδια γεωγραφική δομή με κανένα ευρωπαϊκό κράτος. Οι ορεινοί όγκοι, το άγονο έδαφος, ο τεράστιος αριθμός μικρών νησιών δημιουργούν ανάγκη για διαρκείς αποκλίσεις από τον ευρωπαϊκό μέσο. Η Ελλάς λοιπόν δεν αντιμετωπίζεται ως ευρωπαϊκό έδαφος αλλά ως τριτοκοσμικός χώρος, ή ορθότερα ως μελέτη περίπτωσης για την εκτίμηση των ζητημάτων που μπορεί να προκύψουν από την υλοποίηση ανάλογης δράσης. Πιθανότατα οι πολιτικές αυτές να εφαρμοσθούν αργότερα και σε άλλα κράτη, αφού ληφθούν υπόψη οι αντιστάσεις και η προβληματική της ελληνικής ιδιαιτερότητας. Δεν χρειάζεται μακρά ανάλυση για να αποδειχθεί η φενάκη των μέτρων. Το 1911 το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ διαμοίρασε τη Standard Oil του Rockefeller που κάποια στιγμή ήλεγχε το 90% της αμερικανικής παραγωγής πετρελαίου σε μικρότερες. Αυτό δημιούργησε ανταγωνισμό, όπως κηρύττουν οι φιλελεύθεροι; Ή συμφωνία τιμών μεταξύ ολιγοπωλίων; Είναι γνωστό, ήδη από το τελευταίο ήμισυ του 19ου αιώνα, όταν επεβλήθησαν τα cartels, τα trusts και το χρηματικό κεφάλαιο, ότι τα ολιγοπώλια συνεργάζονται (ο νόμος Sherman το 1890 προσπάθησε να τα καταπολεμήσει) στον καθορισμό της τιμής και στον έλεγχο της αγοράς. Συνεπώς, η κατάργηση του μονοπωλίου του ΟΤΕ, λόγου χάριν, δεν συρρίκνωσε το κόστος τηλεφωνίας για τον καταναλωτή, ούτε η ύπαρξη τριών-τεσσάρων εταιρειών κινητής τηλεφωνίας συνιστά ανταγωνισμό. Με την ίδια λογική η ύπαρξη δύο-τριών εταιρειών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας δεν αντιμετωπίζει ριζικά το μονοπώλιο της ΔΕΗ. Αλλά η αντίληψη περί ανταγωνισμού από τους διασώστες φαίνεται να λειτουργεί επιλεκτικά. Ο μεγάλος αριθμός των τραπεζών συρρικνώθηκε σε τρεις-τέσσερις με προοπτικές περαιτέρω συγκέντρωσης. Φαίνεται ότι μόνο όπου υπάρχει δημόσια επιχείρηση εμφανίζεται αντίληψη περί απελευθέρωσης της αγοράς. Έτσι, ιδιοποιήθηκε η ΑΤΕ προς χάριν προβληματικής ιδιωτικής. Αλλά πέραν αυτού στη βάση του φιλελεύθερου υποδείγματος λειτουργίας της οικονομίας υπάρχει μια αδυναμία που κατ’ ουσίαν τo ανατρέπει. Σύμφωνα με το κλασικό δόγμα, η ύπαρξη μεγάλου αριθμού πωλητών και αγοραστών δημιουργεί το άριστο. Όμως, όπως έχει ήδη διατυπωθεί, από τελείως διαφορετικές ιδεολογικές οπτικές, (4) ο πλήρης ανταγωνισμός ενδογενώς δημιουργεί τις μεγάλες επιχειρήσεις και κατ’ επέκταση τις ολιγοπωλιακές καταστάσεις. Συνεπώς, το άνοιγμα πολλών επαγγελμάτων αρχικά θα αυξήσει το πλήθος των επιτηδευματιών. Έπειτα από λίγο χρόνο οι πιο αδύναμοι θα αναγκασθούν να εγκαταλείψουν, αφού τα περιθώρια κέρδους εξαφανίζονται, με συνέπεια σε βάθος χρόνου να επιβιώσουν οι μεγάλες εταιρείες. Πόσες από τις χιλιάδες μικρές επιχειρήσεις θα αντέξουν τον ανταγωνισμό των μεγάλων, εάν λειτουργούν και τις Κυριακές; Τουτέστιν, από τη Σκύλλα των συντεχνιών (των εμποδίων για την ελεύθερη πρόσβαση) η κατάσταση θα οδηγηθεί στη Χάρυβδη της ολιγοπωλιακής δομής, δηλαδή από τα θεσμικά τείχη στα οικονομικά. Γι’ αυτόν τον λόγο, σιωπηρώς βέβαια, ασχέτως του τι διακηρύττουν, οι περισσότεροι πολιτικοί επέβαλαν ή διατήρησαν σε όλες τις χώρες αρκετούς περιορισμούς.5 4 Η αέναη κατάρρευση Η ιδεολογική μεροληψία των δανειστών τούς οδηγεί σε μέτρα που είναι ανυπόληπτα, κάτι σαν ταχυδακτυλουργία. Με ελάχιστες εξαιρέσεις (έναν σκληρό πυρήνα στη Βόρεια Ευρώπη που συμμετέχει στη δυναμική της επανασυσσώρευσης), οι πλείστοι βαυκαλίζονται, υποθέτοντας ότι το τρίτο μνημόνιο θα βγάλει το όχημα από τις λάσπες. Έπειτα από πεντέμισι χρόνια παρέμβασης αυτό φαίνεται γελοίο. Η μείωση των εισοδημάτων ελαττώνει τη φοροδοτική ικανότητα για άμεση φορολογία ενώ η κάμψη της κατανάλωσης για έμμεση. Τοιουτοτρόπως, προκειμένου να αντιμετωπισθεί η απώλεια, ανέρχονται οι φορολογικοί συντελεστές από τους ορκισμένους εχθρούς της υπερφορολόγησης (ΔΝΤ, Γερμανία κ.λπ.), με απόρροια την περαιτέρω κάμψη της ζήτησης, το κλείσιμο των επιχειρήσεων κ.ο.κ. (αφού οι περισσότερες είναι ατομικές και τα κέρδη ελάχιστα πάνω από το κόστος). Έτσι ως ατέρμων κοχλίας οδηγούν τα μέτρα σε διαρκή καταβαράθρωση της οικονομίας. Το τρίτο μνημόνιο θα χειροτερεύσει έτι περαιτέρω την κατάσταση, αφού πλήττει και στρώματα που είχαν μέχρι σήμερα μικρότερες απώλειες (αγρότες, επαρχία, αυτοαπασχολούμενοι). Μείωση του παρονομαστή (του ΑΕΠ) διογκώνει το ποσοστό του χρέους, αφού ο αριθμητής (το χρέος) είτε δεν μειώνεται είτε κάμπτεται με μικρότερο ρυθμό. Άλλα ζητήματα, όπως το ασφαλιστικό, πιθανόν να δημιουργήσουν εκρήξεις, αφού τα μειωμένα δημόσια έσοδα τα καθιστούν ναρκοπέδια. Η μόνη λύση είναι αυτή της οικονομικής ανάπτυξης. Αλλά ποιοι κλάδοι και ποια προϊόντα εμφανίζουν ισχυρές οριζόντιες και κάθετες διασυνδέσεις και υψηλή εθνική προστιθέμενη αξία; Κανένας πολιτικός σχηματισμός μετά το 1985 έχει κάνει κάτι σχετικό (αν αφαιρέσουμε τις μελέτες του ΚΕΠΕ των ετών 1983-84, τότε μόνο στη δεκαετία 1960 είχαν αναληφθεί σχετικές προσπάθειες). Η άρση των διαρθρωτικών εμποδίων, εφ’ όσον επιτευχθεί με σχετικό σχέδιο (λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες της χώρας) – κάτι που δεν διαφαίνεται –, μπορεί να δώσει κάποια ώθηση. Ωστόσο, παραμένει φαιδρή η πεποίθηση των δανειστών ότι θα δημιουργήσει αυτοτροφοδοτούμενη ανάπτυξη. Τέτοια επιτυγχάνεται μόνο εφ’ όσον καθορισθούν στόχοι, δηλαδή προϊόντα των οποίων η παραγωγή παρουσιάζει συγκριτικό πλεονέκτημα. Κανένα μνημόνιο δεν κάνει μνεία για παρόμοια πολιτική και η εργαλειοθήκη του ΟΟΣΑ αποτελεί αναλγητικό. Είναι πιθανόν έπειτα από λίγο διάστημα η Ελλάς, αφού θα αδυνατεί να εξέλθει από τον φαύλο κύκλο, να σέρνεται όπως οι ανατολικοευρωπαϊκές ή οι βαλκανικές χώρες και να αποσυρθεί από την Ευρωζώνη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η ιδιομορφία της χώρας νοτίως της Θεσσαλίας από παλαιά (μικρές ξηρικές και ημιάγονες πεδιάδες) δεν επέτρεψε τη δημιουργία κράτους, όπως στην Ανατολή (Μεσοποταμία, Αίγυπτος) και αλλού. Αντιθέτως, στη Μακεδονία υπήρξε κράτος εκτεταμένο και γι’ αυτό ο Δημοσθένης τους ονόμαζε βαρβάρους (αυτό ερχόταν σε ρήξη με την έννοια της πόλης-κράτους, συστατικό της ελληνικής πολιτικής δομής).

Η γεωγραφία και όχι μόνον δημιούργησε κατάτμηση. Οι Τούρκοι αργότερα ήταν περισσότεροι στη βόρεια Βαλκανική (ο Καποδίστριας υπολόγιζε το 1821 τους Μωαμεθανούς, οι οποίοι μάλιστα είχαν εγκατασταθεί μετά τη συνθήκη του Πασσάροβιτς, σε κάτω από 70.000). Η σταδιακή ολοκλήρωση της σύγχρονης Ελλάδος, στη συνέχεια, δημιούργησε μικροϊδιοκτήτες γης, όπως και η μερικώς επιτυχής εκβιομηχάνιση παρήγαγε άπειρες μικρές επιχειρήσεις με ανάλογη φυσικά πολιτική και κοινωνική αντίληψη των κατοίκων. Η απομονωμένη και δύσβατη χώρα δεν είχε επαφές με την Ευρώπη. Το ότι διαφέρει της Βουλγαρίας, Αλβανίας κ.λπ. οφείλεται στα νησιά και στα εκτεταμένα παράλια. Υπό αυτούς τους όρους υπάρχει ένα πολιτιστικό χάσμα (weltanschau λένε οι φιλόσοφοι) με τη Δύση.

2. Ο τρόπος σχηματισμού της πρωταρχικής συσσώρευσης, δηλαδή της εκκίνησης της διαδικασίας ανάπτυξης, αποτελεί την πηγή όλων των μετέπειτα προβλημάτων. Συνθέτει την πορεία των μεταβολών: ορίζονται οι κανόνες λειτουργίας της οικονομίας, άρα το ποιοι θα είναι οι εργάτες, ποιοι οι επιχειρηματίες, ποιοι οι μηχανισμοί συγκέντρωσης και αναπαραγωγής του πλούτου κ.λπ. 3. Αντίστοιχα γεγονότα συμβαίνουν, όταν πρέπει να επαναδιαρθρωθεί ριζικά ο πλούτος. Στην αρχαία Αθήνα μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, στη Ρώμη μετά τους Καρχηδονιακούς και την αποτυχία των Γράκχων για σεισάχθεια. Αναπόφευκτα η δημοκρατία κατέρρευσε, αφού κατεστράφη η μεσαία τάξη. Αντιστρόφως, η υπερβολική συγκέντρωση οδηγεί σε βίαιη ανακατανομή (Γαλλική Επανάσταση, Ρωσική κ.λπ.). 4. Για τον Marx, λόγω του ανταγωνισμού και την αποφυγή της πτώσης του ποσοστού κέρδους η μεγαλύτερη επιχείρηση υποκαθιστά εργάτες με μηχανήματα. Αυτό αφ’ ενός δημιουργεί ανεργία (ο βιομηχανικός εφεδρικός στρατός) που συμπιέζει τους μισθούς προς τα κάτω, αφ’ ετέρου η ισχυρότερη επιχείρηση απορροφά ή εξαφανίζει τη μικρότερη. Άρα, αν στον χρόνο t υφίσταται ένας μεγάλος αριθμός εταιρειών του ιδίου κλάδου, στον χρόνο t+1 ο αριθμός τους θα έχει συρρικνωθεί, ενώ θα έχει μεγαλώσει το μέγεθος των εναπομεινασών. Κατά τον Schumpeter, η εισαγωγή καινοτομίας (νέο προϊόν, επιτυχέστερος τρόπος παραγωγής ή διάθεσης κ.λπ.) γεννά κέρδη, ενώ καταστρέφει τις επιχειρήσεις που δεν καταφέρνουν να εκσυγχρονισθούν. Αυτή η δημιουργική καταστροφή διαλύει τον οικονομικό και κοινωνικό ιστό. Η καινοτομία (η τεχνολογική αλλαγή) είναι αυτή που αναπτύσσει την οικονομία. Συνεπώς, η τάση για ολιγοπώληση ή μονοπώληση της παραγωγής εμφανίζεται αδήριτη. 5. Βλέπε για παράδειγμα τα αδιέξοδα που θα προέκυπταν στη Γερμανία εάν επιβάλλονταν μερικά από τα ψηφισθέντα μέτρα: D. Böcking: Deutscher Reformstau: Wenn die Troika nach Berlin käme, (Γερμανικό μεταρρυθμιστικό αδιέξοδο: αν η τρόικα ερχόταν στο Βερολίνο), «Der Spiegel», 20/8/2015ΕΕμέτραΕλλάδαIssue: 1880Issue date: 03-09-2015Has video: