Οι πρώτοι Έλληνες λόγιοι στη Δύση

ΕΛΛAΔΑΈντυπη Έκδοση Ιανός Λάσκαρις Μέρος Τρίτο Παρά την ελληνοβυζαντινή παράδοση που υπήρχε στις πόλεις της Νότιας Ιταλίας, οι ελληνικές σπουδές δεν έβρισκαν πρόσφορο έδαφος. Είκοσι χρόνια μετά την Άλωση και στην περιοχή της Νάπολης η διδασκαλία δεν ξεπερνούσε τα όρια της λατινικής γλώσσας. Για πρώτη φορά εκδηλώθηκε κάποιο ενδιαφέρον για τη σπουδή των ελληνικών το 1464 με την άφιξη στην πόλη του Κωνσταντίνου Λασκάρεως. Ωστόσο, στη Νάπολη ακολουθούσαν τη νομική επιστήμη που διδασκόταν αποκλειστικά στη λατινική γλώσσα. Ο Λάσκαρις έμεινε εκεί περίπου έναν χρόνο για να μεταβεί κατόπιν στη Ρώμη, όπου βρισκόταν ο Βησσαρίωνας, έχοντας στον νου του να επιστρέψει στην Ελλάδα. Το 1468, όμως, διαδέχτηκε τον Ανδρόνικο Γαλησιώτη στη διδασκαλία της ελληνικής στο μοναστήρι του Αγίου Σαλβαδόρ. Εκεί δίδαξε ώς και τον Αύγουστο του 1501, οπότε και πέθανε. Στο μεταξύ είχε καταφέρει να αποκτήσει πολλούς μαθητές. Ένας άλλος λόγιος που βρήκε καταφύγιο στην Ιταλία ήταν ο Κωνσταντινουπολίτης Ανδρόνικος Κάλλιστος, ένας άνδρας που ξεχώριζε για την άριστη φιλολογική και φιλοσοφική του κατάρτιση. Οι συχνές μετακινήσεις του σε διάφορες πόλεις της Ιταλίας μαρτυρούν μια τάση διαρκούς φυγής προς αναζήτηση καλύτερων συνθηκών ζωής. Στο Μιλάνο κατάφερε να πουλήσει τους ονομαστούς για την ορθογραφία και την καλλιγραφία κώδικές του και με τα χρήματα που μάζεψε πραγματοποίησε ένα μακρινό ταξίδι που τον έφερε στο Παρίσι. Από τις ελάχιστες πληροφορίες που υπάρχουν για την εκεί δράση του, φαίνεται ότι δεν κατάφερε να διδάξει ελληνικά στο πανεπιστήμιο του Παρισιού και, σύμφωνα με μια μαρτυρία, το 1476 πέθανε στο Λονδίνο. Στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης, που ιδρύθηκε στο Παρίσι μεταξύ 1160 και 1250, ο πρώτος που δίδαξε ελληνικά το 1476 ήταν ο Γεώργιος Ερμώνυμος, Σπαρτιάτης στην καταγωγή και μαθητής του Πλήθωνα του Γεμιστού. Ο Ερμώνυμος είχε θητεύσει πριν στην αυλή του Πάπα Σίξτου Δ’ και μάλιστα έχει σταλεί ως απεσταλμένος του στην Αγγλία για διαπραγματεύσεις. Παρά το γεγονός ότι ως ελληνιστής ήταν μέτριος, είχε την τύχη να είναι ο δάσκαλος των επιφανέστερων ανθρώπων, αυτών που θα μετέφεραν τα ελληνικά γράμματα στις πατρίδες τους. Ανάμεσα στους μαθητές του ξεχώριζαν ο Γερμανός Johann Reuchlin ή Καπνίων (όπως εξελλήνισε ο ίδιος το όνομά του), ο Βενετός Ermolao Barbato, ο Ολλανδός Έρασμος και ο Γάλλος Guillaume Budé. Ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λόγιους που εργάστηκαν αποτελεσματικά για τη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στη Δύση ήταν ο Ιανός Λάσκαρις. Ο Λάσκαρις γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1445 και παρέμεινε εκεί μέχρι και τα πρώτα χρόνια μετά την Άλωση. Ο Λάσκαρις με χρήματα που του έδωσε ο Βησσαρίωνας σπούδασε στο πανεπιστήμιο της Πάντοβα, όπου δίδασκε ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, ο οποίος έγινε δάσκαλος και προστάτης του. Με τη μεσολάβηση του Χαλκοκονδύλη γνώρισε τον Λαυρέντιο των Μεδίκων, που τον διόρισε βιβλιοθηκάριό του. Τότε στάλθηκε από τον Λαυρέντιο σε διάφορα ελληνικά μέρη προς αναζήτηση ελληνικών χειρογράφων. Στη Θεσσαλονίκη ο Ιανός αγόρασε χειρόγραφα από τους συγγενείς του Ματθαίου Λασκάρεως, από τον Μανουήλ Λάσκαρι, από τον Δημήτριο Σγουρόπουλο και από άλλους. Φτάνοντας στην Κωνσταντινούπολη ένιωσε μεγάλη απογοήτευση αντικρίζοντας τις καταστροφές που είχε επιφέρει η τουρκική κατάκτηση αλλά και την ερήμωση των βιβλιοθηκών της. Ο Ιανός Λάσκαρις ταξίδεψε προς αναζήτηση ελληνικών χειρογράφων στην Ανδριανούπολη, τη Σωζόπολη, τις Φέρρες, το Άγιο Όρος – όπου βρήκε και προμηθεύτηκε σπάνια και πολύτιμα χειρόγραφα – και την Κρήτη. Μετά τα περιπετειώδη ταξίδια του προς αναζήτηση σπάνιων χειρογράφων, ο Λάσκαρις με τη φήμη που είχε αποκτήσει αλλά και τις εξωτικές εμπειρίες του στην Ανατολή διαδέχτηκε επιστρέφοντας τον Χαλκοκονδύλη το 1492 στο πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας. Εκεί, ωστόσο, δεν έμελλε να μείνει αρκετό διάστημα μετά την εισβολή του Καρόλου Η’ στην Ιταλία το 1494. Τότε ο Λάσκαρις συνδέθηκε με τη γαλλική αυλή και ακολούθησε την υποχώρηση του Γάλλου βασιλιά από την Ιταλία. Στη Γαλλία ο Λάσκαρις έγινε πνευματικός σύμβουλος και βιβλιοθηκάριος των Γάλλων βασιλέων και ανέλαβε να διεκπεραιώσει για λογαριασμό τους διάφορες διπλωματικές αποστολές. Τελικά διορίστηκε πρεσβευτής πρώτα στη Βενετία, το διάστημα μεταξύ 1503-1509, και έπειτα στη Ρώμη, το 1513-1518. Στη Ρώμη, ο Λάσκαρις ανέπτυξε μεγάλη δραστηριότητα προκειμένου να εξοικονομεί χρήματα για να χρηματοδοτεί τις σπουδές των συμπατριωτών του Ελλήνων που σπούδαζαν στην πόλη. Τους πλήρωνε τα δίδακτρα και τους αγόραζε τα βιβλία. Όλο αυτό το διάστημα, ο Λάσκαρις συνέλαβε το όνειρο της απελευθέρωσης της πατρίδας. Στην παραμονή του εκεί, συμμετείχε ενεργά στην πνευματική κίνηση της Ρώμης και της Βενετίας. Ως μέλος της Αλδείου Ακαδημίας υπέβαλε στον Πάπα Λέοντα Ι’, ο οποίος ήταν ενθουσιώδης φίλος των ελληνικών γραμμάτων, την ιδέα να ιδρύσει Ελληνικό Γυμνάσιο στη Ρώμη, πράγμα που έγινε το 1514. Το Γυμνάσιο αυτό, στο οποίο φοιτούσαν νέοι από διάφορα μέρη του Ελληνισμού (τη Μάνη, την Κέρκυρα, την Κρήτη, τη Ζάκυνθο), διαλύθηκε με τον θάνατο του ιδρυτή του, το 1521. Με αυτές του τις ενέργειες ο Ιανός Λάσκαρις, αυτός ο μεγάλος Έλληνας σοφός, προσπάθησε να κρατήσει ζωντανή την αρχαία πνευματική κληρονομιά και να διαδώσει τις ελληνικές σπουδές στη Δύση. Η ιδιαίτερη αγάπη του για την πατρίδα συνδυάστηκε με τις άοκνες προσπάθειές του και το όραμα – ένα από τα πρώτα – της απελευθέρωσης της χώρας μας και με αυτή την έννοια ο Λάσκαρις μπορεί να θεωρηθεί ένας από τους πρώτους εμπνευστές της εθνικής παλιγγενεσίας. Για τον σκοπό αυτό, ο Λάσκαρις δεν άφησε ισχυρό της γης προς τον οποίο να μην προσέτρεξε: Τον Κάρολο Η’ της Γαλλίας, τον Μαξιμιλιανό Α’ της Γερμανίας, τους Πάπες Ιούλιο Β’ και Λέοντα Ι’ και τέλος, στα ογδόντα του χρόνια, απευθύνθηκε στον Κάρολο Ε’, τον πανίσχυρο αυτοκράτορα του Αγίου Ρωμαϊκού κράτους, ύστερα από τη νίκη του στην Παβία εναντίον του Φραγκίσκου Α’ της Γαλλίας, τον Φεβρουάριο του 1525. Παρά την εντονότατη δράση του, ο Λάσκαρις φαίνεται να αποχαιρετά τον πλήρη ημερών και έργων βίο του απογοητευμένος όπως μαρτυρά το επιτάφιο επίγραμμά του, που είχε συντάξει ο ίδιος. Λάσκαρις αλλοδαπή γαίη ένι κάτθετο γαίανούτι λίην ξείνην, ω ξένε, μεμφόμενος∙ ευρετο μειλιχίειν∙ άλλ’ άχθεται είπερ Αχαιόςουδ΄ έτι χουν χεύει πατρίς ελευθέριον. (Ο Λάσκαρις ενταφιάστηκε σε ξένη γη και δεν την μέμφεται, ξένε, ως πολύ ξένη, τη βρήκε μειλίχια, στενάζει όμως για τους Έλληνες που δεν μπορεί ακόμα η πατρίδα τους να ρίξει στον τάφο τους λίγο ελεύθερο χώμα).Ξενοφών Α. ΜπρουντζάκηςΈλληνες λόγιοιIssue: 1914Issue date: 28-04-2016Has video: