Άγγελος, δαίμονας, Μάργκαρετ Θάτσερ

Οι νεκρολογίες που γράφτηκαν για τη Μάργκαρετ Θάτσερ κατέδειξαν ότι ζούμε (και) την εποχή της …στρατευμένης νεκρολογίας. Παλιά όταν κάποιος πέθανε, όσο αντιπαθής κι αν μας ήταν, βρίσκαμε το κουράγιο να γράψουμε δυο πράγματα για να εξηγήσουμε το σημαντικό της προσωπικότητας του και τον αφήναμε στην αιώνια ησυχία του. Τώρα μόλις κάποιος πεθάνει οι εχθροί του φτύνουν φαρμάκι και οι θαυμαστές του τον αγιοποιούν. Τα κείμενα που δημοσιεύτηκαν για τη Θάτσερ ήταν γραμμένα με θαυμασμό ή μίσος - τα βρήκα πομπώδη: η μακαρίτισσα υπήρξε πολιτικός – ούτε δαίμονας, ούτε άγγελος. Εχοντας ζωντανές μνήμες από τη δεκαετία του ΄80 θα θυμάμαι τη Θάτσερ κυρίως για την τεράστια σύγχυση που προκαλούσε στους πολιτικούς της αντιπάλους που δεν ήταν τόσο οι κομμουνιστές, όσο οι ευρωπαίοι σοσιαλιστές και σοσιαλδημοκράτες και φυσικά οι Αγγλοι Εργατικοί. Η κόρη του μπακάλη είχε όλο το μπακράουντ του παιδιού της εργατικής μεσαίας τάξης, με μια όμως διαφορά: θεωρούσε ότι ο κόσμος από τον οποίο προέρχονταν δεν είχε το παραμικρό ενδιαφέρον και έπρεπε ν αλλάξει. Πριν τον ερχομό της Θάτσερ στην Κυβέρνηση η Ευρώπη είχε περάσει δυο μεγάλες ενεργειακές κρίσεις – η Βρετανία βούλιαζε στο στασιμοπληθωρισμό: ανέβαιναν ταυτόχρονα οι τιμές των προϊόντων και η ανεργία. Η Θάτσερ αντιπαθούσε βαθιά την Βρετανία που παρέλαβε – για την ακρίβεια δεν την έβλεπε καθόλου ως κάτι το χαριτωμένο. Αντιπαθούσε τα συνδικάτα, σιχαίνονταν τη βρετανική επαρχεία, δεν την γοήτευε ιδιαίτερα ο μύθος της αυτοκρατορίας που η χώρα κουβαλούσε, αφού γνώριζε ότι αυτός έχει προ καιρού ξεφτίσει. Διαβάζοντας τις ανεκδοτολογικές ιστορίες που δημοσιεύτηκαν καταλαβαίνεις ότι ο συντηρητισμός της ήταν διάχυτος στη συμπεριφορά και την αισθητική της - η πολιτική της πρακτική και ο τρόπος ανάγνωση της ιστορίας και των αναγκών της χώρας ήταν μάλλον λιγότερο προβλέψιμος. Η Θάτσερ συγχυζόταν με τον Ανδρέα Παπανδρέου και την επιθετική διγλωσσία του, δυσφόρησε όταν στη Ρόδο είδε δίπλα του τη Δήμητρα Λιάνη, πέτρα του σκανδάλου για τον ευρωπαϊκό Τύπο της εποχής, αλλά πήγε στο Χέρφιλντ για να τον δει μετά την πρώτη δύσκολη επέμβασή που έκανε όπως οι αστικοί τρόποι επιβάλουν. Επίσης χαίρονταν να θυμίζει στο Μιτεράν ότι θέλει τα χρήματα που η Αγγλία πλήρωνε για δασμούς στην Ευρώπη πίσω – όπως κάθε νοικοκυρά που κοιτάει τους λογαριασμούς του σπιτιού, αλλά την ίδια στιγμή τον προειδοποιούσε ότι η Γερμανία βλέπει την τότε Κοινότητα ως τρόπο για να κερδίσει τον πόλεμο που έχασε. Ως συντηρητική κυρία αγκάλιαζε το Βίλι Μπράντ και συμβολικά την πτώση του Τοίχους του Βερολίνου, αλλά ως πολιτικός ανησυχούσε για την ένωση των Γερμανιών και δεν το έκρυβε. Δάκρυζε ως μητέρα για τους νεκρούς Αγγλους στρατιώτες, αλλά δεν δίστασε να επιτεθεί στους Αργεντίνους για τα Φόκλαντ. Είναι η πρώτη δυτική πρωθυπουργός που είδε στο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ένα εξαίρετο κύριο χωρίς δεύτερες σκέψεις, με τον οποίο μπορεί να συνεννοηθεί για να μπει τέλος στον Ψυχρό Πόλεμο, αλλά παρά την γοητεία που της ασκούσε ακόμα και η σύντροφός του Ραϊσα, για αυτήν ένα είδος αγαπημένης  γειτόνισσας, παρέμεινε καχύποπτη με τους Σοβιετικούς πάντα. Η Θάτσερ δεν εκτιμούσε τη φρασεολογία του Ρόναλντ Ρίγκαν, γιατί κανένας συντηρητικός άνθρωπος δεν μπορεί να δεχτεί ότι ένας καουμπόι ηθοποιός μπορεί να γίνει πρόεδρος των ΗΠΑ, όμως, ταυτόχρονα, είδε σε αυτόν, τον δυνατό παίκτη που θα γονάτιζε τους Ανατολικούς παίζοντας σκληρό πόκερ στο παιγνίδι των εξοπλισμών. Όπως αναφέρει ένας από τους καλύτερους Βρετανούς χρονικογράφους ιστορικούς, ο Βίκτορ Σεμπάστιαν, ως μάνα έλεγε ότι ανησυχεί για τα πυρηνικά, αλλά όταν ξεκίνησαν στο Ρέκιαβικ οι συζητήσεις για τον περιορισμό τους μεταξύ του Ρίγκαν και του Γκορμπατσόφ, έλεγε στους αμερικάνους ότι η ισορροπία του τρόμου εγγυάται την ισορροπία του κόσμου. Ηθελε να αλλάξει τη χώρα της, αλλά όχι τον κόσμο – αυτός μια χαρά τη βόλευε όπως ήταν. Την έχουν ταυτίσει με την οικονομία του υπερκέρδους και της αχαλίνωτης ανάπτυξης, όμως αυτά ήταν αποτελέσματα της πολιτικής της και είναι αμφίβολο κατά πόσο η ίδια τα είχε προγραμματίσει: απλά περίμενε να συμβούν. Κάποτε είχε πει πως στόχος μιας επιχείρησης πρέπει να είναι να πληρώνει τους υπαλλήλους της, να επιτρέπει στον ιδιοκτήτη της να ζει καλά, να καταβάλει τους φόρους της εγκαίρως, και να βγάζει μια λίρα το χρόνο κέρδος. Μια λίρα είναι αρκετή. Δεν ήταν ιδιοφυής και αντιλαμβάνονταν την οικονομία απλοϊκά: δεν έκανε μεγαλόπνοα σχέδια, έλεγε ότι εχθρός της είναι η σπατάλη, μιλούσε συχνά για μια χώρα που έχει ανάγκη από νοικοκυριό.     Δεν θα την καταλάβετε αν δεν αντιληφθείτε το πλαίσιο. Η Ευρώπη του στασιμοπληθωρισμού έρχονταν από δυο πολέμους και δυο ταραγμένες δεκαετίες: και το ‘60 και το ’70, εκεί όπου η δημοκρατία λειτουργούσε, η κύρια ανάγκη ήταν αυτή της κοινωνικής ειρήνης. Κυριαρχούσε η λογική των μεγάλων συναινέσεων – όποιος κυβερνούσε, ειδικά στην Ευρώπη, έπρεπε να έχει στα υπόψιν του τις εργατικές διεκδικήσεις, την απαίτηση να υπάρχει ένα Κράτος που να φροντίζει τα πάντα, τη θέληση των ψηφοφόρων να μην υπάρχουν εντός της ίδιας χώρας πολίτες με διαφορετικές ευκαιρίες. Η Βρετανία, που είχε λύσει πολλά χρόνια πριν από τους άλλους τα δικά της πολιτειακά ζητήματα και δεν ταλαιπωρήθηκε μεταπολεμικά από εμφυλίους ή διασπάσεις, ήταν η χώρα στην οποία την κοινωνική ειρήνη εγγυόταν η δύναμη των συνδικάτων: κάθε Κυβέρνηση, μετά το 1945, όφειλε να βρίσκετε μαζί τους σε συνεχή διάλογο. Η Θάτσερ επέβαλε μια νέα ατζέντα πρώτα από όλα μέσα στο ίδιο της το κόμμα: το ζήτημα δεν ήταν η εκλογική νίκη, αλλά η εξουσία – «δεν είχε νόημα να κερδίζεις», έλεγε, «αν δεν κάνεις το δικό σου». Σε μια Βρετανία με μεγάλα προβλήματα όρισε την ατζέντα, όχι κάνοντας επιβλητικά σχέδια και εξαγγέλλοντας μακροχρόνια πλάνα, αλλά ξεκινώντας από τα απλά. Η Θάτσερ δεν κυβέρνησε με συνθήματα, αλλά με προτεραιότητες. Το Κράτος έπρεπε να μικρύνει και να σταματήσει να είναι σπάταλο, αλλά έπρεπε να είναι λειτουργικό και σκληρό. Οι περικοπές στους οργανισμούς αυτοδιοίκησης και στα υπουργεία συνδυάστηκαν με αντιμετώπιση της γραφειοκρατίας: οι απαραίτητοι ήταν το ζητούμενο και όχι οι πολλοί.  Η μηδενική ανοχή απέναντι ακόμα και στη μικροεγκληματικότητα (μέρος της οποίας ήταν και ο ποδοσφαιρικός χουλιγκανισμός), η ενθάρρυνση της επιχειρηματικότητας,  η μετωπική σύγκρουση (χωρίς έλεος) με οποιονδήποτε ήταν κόντρα στις κυβερνητικές αποφάσεις – (αντί της πρακτικής του διαλόγου και της συνδιαλλαγής που ως τότε αναγνωρίζονταν ως η μόνη που μπορεί να έχει αποτέλεσμα), οι παρεμβάσεις στις μεγάλες πόλεις με σκοπό την τόνωση της οικονομίας και τη δημιουργία θέσεων εργασίας στον ιδιωτικό τομέα και η ιδιωτικοποιήσεις και οι διευκολύνσεις των Τραπεζών που ανέλαβαν την υποχρέωση της χρηματοδότησης σχεδόν κάθε νεωτεριστικής επενδυτικής ιδέας, ήταν οι άξονες μιας πολιτικής που σκοπό είχε ν αντικαταστήσει ένα Κράτος που κάνει τα πάντα, με ένα Κράτος που εποπτεύει και παρεμβαίνει για τα απαραίτητα. Το πλάνο της η Θάτσερ το συζητούσε μόνο στην περίοδο των εκλογών και ποτέ άλλοτε: δεν παρέκλινε ούτε και όταν το ίδιο της το κόμμα το ζητούσε. Αυτή η πρακτική της είχε ένα μοναδικό αποτέλεσμα: θέτοντας η ίδια προεκλογικά την ατζέντα του οικονομικού της σχεδίου, υποχρέωνε την αντιπολίτευση να τοποθετηθεί κι αυτή το έκανε για περίπου δώδεκα χρόνια (!) σκληρά επικριτικά, αλλά χωρίς να έχει να αντιπροτείνει τίποτα δικό της νέο. «Για δέκα χρόνια» έχει πει ο Τόνι Μπλερ «η Βρετανία δεν ψήφιζε για Κυβέρνηση, ψήφιζε για τη Θάτσερ»! Αυτή η ικανότητα της να βάζει στο κέντρο των εκλογικών διλλημάτων αποκλειστικά τις προτάσεις και τις πρακτικές της, της έδινε εκλογικές νίκες συχνά ανεξήγητες. Η παλιά Βρετανία, αυτή που η Θάτσερ αποδομούσε μέρα με τη μέρα κυβερνώντας, είχε παθογένειες όπως ήταν η ακρίβεια και η ανεργία – παθογένειες με τις οποίες αυτή έδινε τη μάχη της. Αν η Θάτσερ δαιμονοποιήθηκε από την ευρωπαϊκή αριστερά και τους σοσιαλδημοκράτες ήταν γιατί έβαλε σε άλλη βάση το ίδιο το παιγνίδι της εξουσίας: ήταν μια πρωθυπουργός που αντιλαμβάνονταν την εξουσία, όχι ως ρυθμιστική κοινωνική παρέμβαση, αλλά ως ρήξη με αντιλήψεις που έμοιαζαν ιερές, όπως η κοινωνική συναίνεση, η φροντίδα των αδυνάτων, η αλληλεγγύη, ο ευρωπαϊσμός κτλ. Οι επικριτές της υπογράμμιζαν τα στραβά της, με μεγαλύτερο τη σκληρότητα της, χαρίζοντάς της συχνά μεγαλύτερο κύρος. Σοσιαλιστές και σοσιαλδημοκράτες της εποχής αντιλαμβάνονταν την εξουσία ως διαρκή διαπραγμάτευση με λαϊκές απαιτήσεις: η συντηρητική αγγλίδα τη γνώμη του λαού τη ζητούσε όταν υπήρχαν εκλογές και όταν τις κέρδιζε θεωρούσε μοναδικό της χρέος να προσπαθήσει να κάνει όσα υποσχέθηκε. Ποτέ δεν έπαιξε με κρυφές ατζέντες: τη σκληρή λογική της την έκανε κατανοητή σε όλους. Διαλέγεις και παίρνεις.Η αλήθεια είναι ότι η Θάτσερ άλλαξε τη Βρετανία – το Λονδίνο π.χ έγινε επί των ημερών της η μητρόπολη του κόσμου που είναι σήμερα. Η Βρετανία έγινε κοιτίδα της νέας επιχειρηματικότητας, η μεσαία τάξη έζησε καλύτερα, οι ιδιωτικοποιήσεις απέδωσαν, οι Εργατικοί για να ξανακερδίσουν εκλογές χρειάστηκε να απαγκιστρωθούν από τα ηττημένα συνδικάτα που νοσταλγούσαν την εποχή της παντοκρατορίας τους. Αλλά την ίδια στιγμή επί των ημερών της δημιουργήθηκε και ένα μικρό, αλλά σκληρό και άσπονδο Κράτος: η ιστορία κατέδειξε πως περιθωριοποιώντας, δια της έλλειψης φροντίδας τους φτωχούς, προκύπτουν νέες παθογένειες και νέα προβλήματα – μπορεί π.χ να μην υπάρχει χουλιγκανισμός στα γήπεδα της Πρέμιερ, αλλά ο αλκοολισμός διπλασιάστηκε, μπορεί να ομόρφυνε εντυπωσιακά το City του Λονδίνου, αλλά κάποια στιγμή κατεβαίνουν από την περιφέρεια διάφοροι απελπισμένοι και τα σπάνε όλα. Και η ασυδοσία των Τραπεζών μπορεί να ζεσταίνει την αγορά, όμως όταν οι κάνουλες της ρευστότητας κλείνουν το σύστημα κλυδωνίζεται και η υπερδανεισμένη μεσαία τάξη χρεοκοπεί.  Μια κυβέρνηση δεν μπορεί να αντιμετωπίζει τους ηττημένους των εκλογών ως χαμένους και καταδικασμένους σε ανέχεια: το ίδιο της το κόμμα, τρομαγμένο από τις συνέπειες της πολιτικής της, την έβαλε στην άκρη. Η Θάτσερ, ωστόσο, σημάδεψε την εποχή της βάζοντας στο τραπέζι μια μεγάλη ερώτηση: τι Κράτος θέλουμε. Υπάρχει ένα σκληρό που κοιτάζει τα λογιστικά, φροντίζει να υπάρχει μια αδυσώπητη αστυνομία, παίρνει αποφάσεις δύσκολες με σκοπό ένα καλύτερο μέλλον – το αγγλικό ποδόσφαιρο π.χ είναι σήμερα αυτό που είναι γιατί η Αiron Lady ανάγκασε τις ομάδες – εταιρίες ν αλλάξουν. Υπάρχει κι ένα άλλο, πιο μαλακό, πιο κοντά στον πολίτη, πιο νταραβεριτζίδικο, πιο ανοιχτοχέρικο, στο οποίο προγράμματα παροχών, μεγάλα δημόσια έργα, διορισμοί κτλ είναι απλά ο φερετζές της διαπλοκής και της διαφθοράς. Η ίδια πίστευε πως υπάρχει μια και μόνο απάντηση – ακόμα και πολιτικοί οι επίγονοι της όμως αναζητούν μια μέση λύση. Για αυτό και την κήδεψαν χωρίς να την κλάψουν…