«Χαστουκόδεντρο», «Αθώα» και «Ζωγράφος»: Νέα μυθιστορήματα για τον εμφύλιο

του Δημήτρη Φύσσα

Δυο μήνες πριν, παρουσίαζα απ' αυτήν εδώ τη στήλη το λαμπρό βιβλίο του Δημήτρη Ραυτόπουλου «Λογοτεχνία και Εμφύλιος» (εκδόσεις «Πατάκη»), που περιλαμβάνει κριτικά δοκίμια του συγγραφέα για μια σειρά βιβλία παλιότερων ή νεότερων πεζογράφων, τα οποία έχουν άμεση ή άμεση σχέση με τον εμφύλιο πόλεμο.

Άλλωστε ο κ. Ραυτόπουλος μάς είχε μιλήσει και ο ίδιος για το έργο του στο «Αθήνα το φελέκι σου», την εκπομπή μας από τούτο το σταθμό.

Από τότε, κυκλοφόρησαν τρία τουλάχιστον αξιόλογα μυθιστορήματα, που έχουν επίσης σχέση με τον εμφύλιο πόλεμο. Αναφέρομαι στα

βιβλία «Το χαστουκόδεντρο» του Άρη Μαραγκόπουλου (εκδόσεις «Τόπος»), «Δυο φορές αθώα» της Έλενας Χουζούρη (εκδόσεις «Κέδρος») και «Ο ζωγράφος του Μπελογιάννη» του Νίκου Δαββέτα (εκδόσεις «Μεταίχμιο»)- κι αν τα ονόματα και οι τίτλοι φαίνονται οικεία στους τακτικούς ακροατές μας, είναι γιατί και οι τρεις αυτοί συγγραφείς έχουν επίσης τιμήσει το «Φελέκι». Αν γράφω το παρόν κείμενο είναι για να υποστηρίξω τη μνήμη όσων μάς είχαν ακούσει στις εκπομπές (και γενικά, αν τα ξέρουν από αλλού) και να τα κάνω γνωστά σε όσους πρώτη φορά τα διαβάζουνε εδώ.

Το βιβλίο του Μαραγκόπουλου αναφέρεται στην ερωτική (και στη συνέχεια γαμήλια) σχέση της Μπέτης Μπάρτλετ, κομουνίστριας δασκάλας από την Ουαλία, με τον Αντώνη Αμπατιέλο, συνδικαλιστή ναυτικό και στέλεχος του ΚΚΕ στον πόλεμο, καθώς και πολιτικό κρατούμενο του ελληνικού κράτους τη δεκαετία του ‘60. Αυτό γενικά. Γιατί ειδικά η επικέντρωση γίνεται στην περίφημη -τότε- σύγκρουση (χαστούκι ή μη χαστούκι;) της Μπέτης με τη βασίλισσα Φρειδερίκη, όταν η τελευταία, μαζί με το σύζυγό της, τον βασιλιά Παύλο, είχαν πάει επίσημη επίσκεψη στο Λονδίνο (1963). Μέσα σ' αυτό το φόντο, ο συγγραφέας παρουσιάζει μια σειρά υπαρκτά και μη πρόσωπα (αλλά και τεκμήρια εποχής) που αναπαράγουν πολύ πετυχημένα το κλίμα του πολέμου του ‘40 στα λιμάνια του κόσμου, αλλά και της μετεμφυλιακής Ελλάδας, από αριστερή αλλά μη ηρωική λογοτεχνική σκοπιά. Στα υπέρ του μυθιστορήματος, και ο μοντέρνος τρόπος γραφής.

Στο βιβλίο της Χουζούρη, μια νεαρή δημοσιογράφος κάνει έρευνα σχετική με τα παιδιά των πολιτικών προσφύγων που έχουν επιστρέψει στην Ελλάδα. Συναντάει έτσι μια ώριμη γυναίκα που είχε μεγαλώσει στην Τασκένδη, με τους ηττημένους του εμφυλίου, αλλά τώρα προσπαθεί να επιβιώσει, ετεροαπασχολούμενη, στην Αθήνα της κρίσης. Η γυναίκα θυμάται πολύ καλά ότι στη Σοβιετική Ένωση ήταν η «Ελληνίδα», ενώ στην Ελλάδα είναι η «Ρωσίδα». Στο μυθιστόρημα, όπου το επώνυμο των ηρώων αναφέρεται μόνο μ' ένα αρχικό, υπάρχει έντονη χρήση του Ενεστώτα και ο μύθος προωθείται σε μεγάλο βαθμό με συγγραφικές ερωτοπαποκρίσεις, ασκείται έντονη κριτική στο ΚΚΕ και τον υπαρκτό σοσιαλισμό, ενώ δείχνεται πολύ πειστικά ο μετεωρισμός των ανθρώπων της προσφυγιάς μεταξύ των δυο πατρίδων και συστημάτων. Ταυτόχρονα, εξελίσσεται και η ζωή της δημοσιογράφου στην ημι-χρεοκοπημένη μας Ελλάδα.

Στο βιβλίο του Δαββέτα, επίκεντρο είναι τα -υπαρκτά ή όχι, πλαστά ή μη- προσχέδια / αντίγραφα που έκανε ο Πικάσο για το πασίγνωστο (τουλάχιστον στην Ελλάδα) έργο του, που δείχνει τον Μπελογιάννη με το γαρίφαλο στο χέρι. Ο κάτοχος των αντιγράφων δολοφονείται στο Παρίσι, ενώ τα σχέδια ταξιδεύουν για εκτίμηση και πώληση στην Ελλάδα. Ο συγγραφέας στήνει μια εξαιρετικά σφιχτή αστυνομικοπολιτική ιστορία, όπου ανατέμνεται και η ίδια η υπόθεση Μπελογιάννη του 1951-52. Η (σχετικά πιο συμβατική, σε σύγκριση με τ΄ άλλα δύο βιβλία) αφήγηση ακολουθεί τους κώδικες του νουάρ (μικτοί χαρακτήρες, σκοτεινά κίνητρα κλπ), έχει σε κάποια σημεία ημιδοκιμιακή γραφή που σχολιάζει πολλά θέματα και τομείς της ζωής, ενώ χρησιμοποιεί έντονα την ειρωνεία, έτσι ώστε να μην αφήνει τίποτα αλώβητο στην αριστερή -αριστερίζουσα θεολογία- κι όχι μόνο.

Συμπερασματικά, βλέπουμε ότι παρότι τα χρόνια περνάνε (διανύουμε την έβδομη δεκαετία από τη λήξη του εμφύλιου, το 1949), το θέμα συνεχίζει να κεντρίζει τους συγγραφείς μας, ώστε να γράφουν αξιόλογα μυθιστορήματα. Η μήτρα της δεκαετίας του ‘40 μοιάζει, προσώρας, αστείρευτη.

[email protected]