Λόης Λαμπριανίδης: Αναθεώρηση της Οικονομικής γεωγραφίας

Πόσο επηρεάζουν την οικονομία του κράτους τα γεωγραφικά διαμερίσματα μιας χώρας, εξετάζει ο καθηγητής Λόης Λαμπρινιάδης στο βιβλίο Οικονομική γεωγραφία, στοιχεία θεωρίας και εμπειρικά παραδείγματα (εκδόσεις Πατάκη, 2020).

Πρόκειται για νέα έκδοση συμπληρωμένη και βελτιωμένη του ευπώλητου βιβλίου που επανεκδίδεται από το 1992.

Θεωρείται η «βίβλος» στη μελέτη του χώρου και του κρίσιμου ρόλου του στην αναπτυξιακή διαδικασία.

Έχει συνεργαστεί και με την περίφημη Αντιγόνη Λυμπεράκη στο συγκεκριμένο

Η εισαγωγή της έννοιας του χώρου στη γενική και μερική οικονομική ισορροπία δεν μπορεί πλέον να αγνοηθεί. Τουλάχιστον όχι από την εθνική οικονομική πολιτική (που πολλές φορές επιμένει σε μονοδιάστατες αναγνώσεις -ανισότητα, ανεργία…).

Πού θα βασιστούν τα προγράμματα ανάπτυξης περιοχών, με ποια λογική θα δοθούν κίνητρα στην περιφερειακή ανάπτυξη, πώς θα μετρηθούν οι επιπτώσεις του ανοίγματος των ελληνικών επιχειρήσεων στο εξωτερικό, πώς θα οργανωθεί το βιομηχανικό άστυ;

Στο εξωτερικό και την ευρωπαϊκή τουλάχιστον πανεπιστημιακή κοινότητα ο Λόης Λαμπρινιάδης θεωρείται αυθεντία σε σχέση με το πώς οι κρατικές οικονομικές πολιτικές επηρεάζονται από τη χωροθέτηση των παραγωγικών δραστηριοτήτων. Έχει μελετήσει το διεθνή χάρτη και την ελληνική περίπτωση όσο λίγοι στην περίοδο από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι σήμερα.

Επιπλέον, έχει αναδειχθεί ως ο κορυφαίος ειδήμονας του φαινομένου διαρροής εγκεφάλων στο εξωτερικό (brain drain). Ειδικότητα την οποία ανέδειξε και ανέπτυξε πλήρως όταν επί κυβερνήσως Αλέξη Τσίπρα (το 2015) ανέλαβε γενικός γραμματέας Στρατηγικών και Ιδιωτικών Επενδύσεων στο υπουργείο Οικονομίας, Υποδομών, Τουρισμού και Ναυτιλίας.

Ως επικεφαλής σε αυτή τη νευραλγική θέση δεν δίστασε να τρίξει τα δόντια.

Αναγνώρισε ελλείψεις στην τεχνική εκπαίδευση σε σχέση ειδικά με τις ανάγκες της βιομηχανίας. Εξάλλου η διαρροή εγκεφάλων συνδέεται εμμέσως με το φαινόμενο δύο ή πολλαπλών οικονομικών ταχυτήτων ανάλογα με τον γεωγραφικό καταμερισμό.

Έχει επισημάνει ότι η ίδρυση περιφερειακών πανεπιστημίων δεν καλύπτει τις απαιτήσεις της ανταγωνιστικής οικονομίας και της κοινωνίας. Γνωρίζει εκ των έσω το αντικείμενο αφού διδάσκει στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και παραμένει επικεφαλής της Ερευνητικής Μονάδας Περιφερειακής Ανάπτυξης και Πολιτικής.

Επίσης έχει εμπειρία και σχέσεις με τον αγγλοσαξονικό πανεπιστημιακό κόσμο καθώς σπούδασε οικονομικός γεωγράφος στο Πανεπιστήμιο του Σάσεξ (MA) και στο LSE (Ph.D).

Διόλου τυχαίο ότι το πρώτο του πτυχίο ολοκλήρωσε στο τμήμα Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ.

Εκείνος ωστόσο κρίνει ότι το πρόβλημα ριζώνει στη νοοτροπία της κοινωνίας: Μπροστά σε οποιαδήποτε εκσυγχρονιστική κίνηση (πχ από το υπουργείο Πολιτισμού) η ελληνική οικογένεια επιμένει για λόγους κύρους το τέκνο της να αποφοιτήσει με πτυχίο γιατρού ή νομικού.

Εδώ όμως ο καθηγητής πέφτει στην παγίδα της κότας και του αβγού, ποιος φταίει αρχικά. Παραβλέπει (;) ότι η θεσμική αναβάθμιση μεταμορφώνει σε βάθος χρόνου και τις νοοτροπίες.

Η μελέτη Οικονομική γεωγραφία δεν αφορά μόνο τον διανοούμενο πολιτικό, οικονομικό μελετητή ή φοιτητή. Δεν θα αφήσει αδιάφορο ούτε τον μέσο αναγνώστη. Αισθάνεται κανείς διαβάζοντάς το ότι κοιτάζει τον πολυεπίπεδο «χώρο» και μέσα σε αυτόν τη διαμόρφωση της ανθρώπινης οικονομικής δραστηριότητας, από ψηλά. Μέσα από το φινιστρίνι ενός αεροπλάνου.

«Η οικονομική γεωγραφία αναπτύχθηκε περισσότερο χάρη στις προσπάθειες των γεωγράφων να περιγράψουν και να ερμηνεύσουν τις ιδιομορφίες των οικονομικών των διαφόρων περιοχών και λιγότερο χάρη στις προσπάθειες των οικονομολόγων να γενικεύσουν και να παράγουν θεωρία».

Εφορμώντας από το αξιώμα «ο χώρος μετράει» (Ντόρεν Μάσι), επικαλείται το παράδειγμα του νομπελίστα οικονομολόγου Πολ Κρούγκαν: Εξελίχθηκε σε θερμό υποστηρικτή της οικονομικής γεωγραφίας γυρνώντας την πλάτη σε ισοπεδωτικές αναλύσεις τύπου «η χώρα των θαυμάτων χωρίς διαστάσεις».

Οι χωρικές ιδιαιτερότητες δεν αποτελούν το κεφάλι μιας καρφίτσας. Αποδεικνύονται κρίσιμης σημασίας για την ανάλυση και επίλυση των προβλημάτων στη γενική οικονομία.

Το βιβλίο διαπερνά διάφορα γνωστικά αντικείμενα στα οποία μπορεί κανείς να εμβαθύνει περαιτέρω σε δεύτερο χρόνο: Στο τέλος κάθε κεφαλαίου προσφέρεται περιεκτικός κατάλογος της διεθνούς  βιβλιογραφίας.

Και στο τέλος του βιβλίου υπάρχει ευρετήριο όρων και εννοιών αφού πραγματικά ο αναγνώστης αντιμετωπίζει για πρώτη φορά ορισμένες καινοφανείς ορολογίες.

Κέρδη εξ ουρανού (windfall gains), Κηπούπολη, κριτική ισοδαπάνη, εδαφογένεση, ημερήσια παλίνδρομη μετακίνηση, Νεο-φορντισμός (neo-fordism), Όμορφη πόλη, Οικονομίες αστικοποίησης, εντοπιότητας, επιβίωσης, χωρικής συγκέντρωσης.

Επίσης, Παγκόσμια πόλη, Προάστιο-υπνωτήριο, Σαλάτα του Καίσαρα των 3000 μιλίων. Inner city slums, Path dependence, Summer town, Zoning… Ακούγονται σαν ατάκες από το Stranger Things του Νέτφλιξ.

Πρώτα από όλα διαφωτίζει το αυτονόητο: «Ο χώρος (space) μπορεί να είναι είτε συγκεκριμένος, υλικός (όπως οι μετρήσιμοι όγκοι και οι εκτάσεις στο χάρτη, πχ 1 κυβ. μ. ή 1 τετρ. μ. ή 1 τετρ. χλμ. ή 1 στρέμμα) είτε αφηρημένος, ομοιογενής και το ίδιο προσπελάσιμος από όλες τις κατευθύνσεις. 

Για παράδειγμα, ο χώρος ως πεδίο επιρροής μιας πόλης ή ενός πόλου ανάπτυξης ή ο γεωμετρικός χώρος των μαθηματικών».

Αντιθέτως, ο τόπος (place) αποτελεί συγκεκριμένο τμήμα του γεωγραφικού χώρου… Ύστερα, η έννοια της περιοχής και της περιφέρειας inter alia.

Στο επίκεντρο όλων βέβαια, ο Οικονομικός Άνθρωπος και η δράση του.

Η ρήση «τι είναι πού και γιατί και συνεπώς τι» των Χούβερ και Γκιαρατάνι συμπυκνώνει τη σχολή της ανθρωπογεωγραφίας. Πόσο εκείνη επηρεάζει τη μεγάλη εικόνα της οικονομίας;

Το κλειδί έγκειται στη σύνθεση των δύο αντικειμένων: φυσική και ανθρώπινη γεωγραφία.

Η πρώτη έντονη αίσθηση που εκλαμβάνει κανείς από το πολυεπίπεδο αυτό πόνημα: Απαιτείται διεπιστημονική (interdisciplinary), ολιστική προσέγγιση. Ενσωμάτωση διάφορων μεταβλητών της ανθρώπινης δραστηριότητας μέσα στο χώρο και τις ιδιαιτερότητές του για τη χάραξη εθνικής οικονομίας.

Η οικονομική γεωγραφία μελετά την επιφάνεια της γης (φυσική γεωγραφία).

Αλλά και «τη χωρική κατανομή των φαινομένων πάνω της και τις διαδικασίες που προκαλούν αυτές τις κατανομες», όπως σημειώνει καθηγητής. Δηλαδή τον άνθρωπο και την ανθρώπινη γεωγραφία.

Αυτή η λογικοφανής παραδοχή όμως δεν εφαρμόζεται πάντα επί του πρακταίου. Για παράδειγμα, «ενώ δεν νοείται Προγραμματισμός χωρίς την επιστήμη της Γεωγραφίας, η Γεωγραφία δεν καταλήγει κατ’ ανάγκη σε Προγραμματισμό».

Κατά παράδοση η «Πολεοδομία και η Χωροταξία αποτέλεσαν τους επιστημονικούς εκείνους τομείς που ασχολούνται με την παρεμβατική δραστηριότητα, με έμφαση στη διαδικασία λήψης αποφάσεων σχετικά με τα φαινόμενα του χώρου και τις κατανομές του πληθυσμού».

Ένα από τα βασικά προβλήματα στην ανάπτυξη του αντικειμένου παραμένει ο συνήθης διαχωρισμός της φυσικής και της ανθρώπινης γεωγραφίας. Η διχοτόμηση έγινε ιδιαίτερα έντονη τη δεκαετία του 1960. Η κριτική του κατακερματισμού και της εξειδίκευσης έφερε κάποια ενότητα στο πεδίο μελέτης παρότι διατηρείται ακόμη σε αδρές γραμμές.

Η επιστήμη της οικονομικής γεωγραφίας διασπάται σε διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις. Η έννοια του χώρου, η γεωγραφική κατανομή των παραγωγικών δραστηριοτήτων, των φυσικών και ανθρώπινων πόρων, η ερμηνεία των περιφερειακών ανισοτήτων. Ο καθηγητής τις περιγράφει ενδελεχώς.

Η οικονομική γεωγραφία μοιάζει τελικά με ψηφιδωτό. Πολλοί διαφορετικοί μηχανισμοί δρουν πίσω από τα φαινόμενα και παρεμβαίνουν διαμορφώνοντας τη διάρθρωση των περιφερειών, την γεωγραφική κατανομή.

«Σήμερα δεν φαίνεται να υπάρχει κυρίαρχο υπόδειγμα στην οικονομική γεωγραφία… Από τη μία είναι αυτοί που θέλουν να προχωρήσουν πέρα από την οικονομική γεωγραφία… και από την άλλοι αυτοί που θέλουν να συνεχίζουν να δίνουν την έμφασή τους στα οικονομικά, αλλά ταυτόχρονα να ενσωματώσουν και άλλες μη παραδοσιακές παραμέτρους και κυρίως τον πολιτισμό», σημειώνει ο Λαμπριανίδης.

Όπως πρόδηλα φανερώνει ο τίτλος, το βιβλίο του κινείται σε δύο επίπεδα. Το φιλοσοφικό πλαίσιο και τη γεωγραφική θεωρία γύρω από την έννοια του χώρου. Συνυπολογίζεται επίσης και η θεωρητική συνεισφορά από διάφορες άλλες συγγενείς επιστήμες. Ο αναγνώστης κερδίζει έτσι την προοπτική και μακροσκοπική ματιά του φαινομένου του χώρου και των οικονομικών συνεπειών του.

Αλλά η μελέτη του Λαμπρινιάδη συμπληρώνει το οικονομικοφιλοσοφικό υπόβαθρο με πλήθος πραγματολογικών στοιχείων και αληθινών παραδειγμάτων που εντυπωσιάζουν. Με αυτή τη μικροσκοπική λεπτοδουλειά αισθάνεται πάλι σαν να κοιτάζει από προνομιακή θέση τη γεωγραφική χώρα και την ανάπτυξη της ανθρώπινης οικονομικής δραστηριότητας μέσα της (και σε βάθος χρόνου). Μοιάζει λίγο με αναπαράσταση πεδίου μάχης.

Αφού παρουσιάσει τις διάφορες θεωρίες, προχωράει στην ανάλυση της περιφερειακής ανάπτυξης (με ποιες επιδιώξεις χαράσσεται;) και της μετακίνησης της εργασίας. Ύστερα επεξεργάζεται τη διάρθρωση του αστικού χώρου (διαδικασία παραγωγής, διαίρεση εργασίας, πολιτισμός).

Εν συνόλω, παρουσιάζει με απόλυτη πειστικότητα ότι η οικονομική γεωγραφία παραμένει απαραίτητη (και αναξιοποίητη) στις μεθόδους μέτρησης της οικονομικής επίδοσης.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: «Το πρόβλημα λοιπόν που δημιουργείται από το γεγονός ότι μετράμε τις επιδόσεις των χωρών και των περιφερειών με βάση το προϊόν και όχι το εισόδημα ερμηνεύει και το «περιφερειακό παράδοξο», ερμηνεύει δηλαδή γιατί κάποιοι νομοί φαίνονται πολύ λιγότερο ευνοημένοι από ό,τι πραγματικά είναι και αντιστρόφως».

Η περιφερειακή πολιτική διασφαλίζει ίσες δυνατότητες προσωπικής ανάπτυξης και επαγγελματικής απασχόλησης σε όλους τους πολίτες της χώρας ανεξαρτήτως της περιοχής όπου κατοικούν.

Η Αττική εμφανίζεται δεύτερη μετά τη Βοιωτία ως προς το κεφαλήν περιφερειακό προϊόν ενώ βρίσκεται στην πρώτη θέση σε όους τους δείκτες ευημερίας και στην απασχόληση.

Αυτό λοιπόν το περιφερειακό παράδοξο οφείλεται στη βιομηχανική πολιτική: Από το 1960 οι ελληνικές κυβερνήσεις παρείχαν κίνητρα στους επιχειρηματίες που επένδυαν στη Βοιωτία εξού και η άνθιση της βιομηχανίας σε περιοχές όπως τα Οινόφυτα, το Σχηματάρι, η Χαλκίδα.

Το περιφερειακό παράδοξο λοιπόν «προκύπτει επείδη μετράμε το προϊόν που παράγεται σε κάθε νομό (ΑΕΠ) και όχι το εισόδημα των κατοίκων κάθε νομού» καταλήγει ο καθηγητής.

Ο Λαμπριανίδης απορρίπτει τη θεωρία περί υπερεκπαίδευσης των Ελλήνων. Θεωρεί ότι η ίδια η διάρθρωση της ελληνικής οικονομίας αποθαρρύνει τη ζήτηση και προσφορά για ανθρώπινο κεφάλαιο υψηλής γνώσης.

Η χρηματοδότηση της έρευνας και της ανάπτυξης από τον ιδιωτικό τομέα παραμένει κατά τη γνώμη του χαμηλή στην Ελλάδα και ευθύνεται αρκετά για το παραγωγικό πρόβλημα της χώρας.

Οι δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη, ως ποσοστό του ΑΕΠ, έχουν αυξηθεί στο 1,13%. Ωστόσο η αύξηση σχετίζεται με την η αύξηση του μεριδίου του ιδιωτικού τομέα. Άρα ένα μέρος του ελληνικού επιχειρείν (της κοινωνίας) έχει αντιληφθεί προς τα πού οφείλει ιδανικά να στραφεί. Η πλειοψηφία ωστόσο παραμένει συντηρητική και εσωστρεφής.

«Υπάρχει ένα ζήτημα με το αναπτυξιακό μας μοντέλο. Το μεγάλο ζητούμενο είναι η χώρα να αρχίσει να παράγει πιο σύνθετα προϊόντα με ενσωματωμένη γνώση. Υπάρχει ένα σημαντικό ανθρώπινο δυναμικό που δεν μπορεί να αξιοποιηθεί. Με αυτή την έννοια, αυτό το φαινόμενο είναι απόρροια αυτού του αναπτυξιακού μοντέλου και έχει ενταθεί λόγω της κρίσης» είχε δηλώσει με αφορμή το προηγούμενο βιβλίο του Επενδύοντας στη φυγή (εκδόσεις Κριτική, 2011).

Οικονομική γεωγραφία. Στοιχεία θεωρίας και εμπειρικά παραδείγματα (νέα έκδοση)
Λαμπριανίδης Λόης
εκδόσεις Πατάκη
Σελ. 541
Ημερομηνία τελευταίας εκτύπωσης Μάρτιος 2021
Ημερομηνίας 1ης παρούσας έκδοσης Οκτώβριος 2012
Τιμή 25,77 ευρώ