Από τη Μαύρη Πανώλη στον κορονοϊό: Τι δεν διδαχθήκαμε από την Ιστορία

Παρόλο που ορισμένα μέσα ενημέρωσης έχουν αρχίσει να αναφέρονται στην πανδημία του νέου κοροναϊού ως «σύγχρονη πανούκλα», η απειλή του COVID-19 παραμένει αμελητέα σε σύγκριση με τις ιστορικές πανδημίες πανώλης.

Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, οι θάνατοι από τον κορονοϊό είναι λίγο πάνω από 3.000 σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ ο Μαύρος Θάνατος ήταν υπεύθυνος για θανάτους που εκτιμώνται στο 30-50% του πληθυσμού της Ευρώπης στα μέσα του 14ου αιώνα. Η πιο ανησυχητική ομοιότητα μεταξύ των δύο δεν έγκειται στις ίδιες τις ασθένειες, αλλά στις κοινωνικές τους συνέπειες.

Τότε, όπως και τώρα, για τις πανδημίες κατηγορήθηκαν συγκεκριμένες εθνοτικές ομάδες.

Εξ όσων γνωρίζουμε, ο Μαύρος Θάνατος προήλθε από την Κίνα ή γύρω από την Κίνα. Στη συνέχεια, ακολούθησε τις διαδρομές προσκυνητών σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή και τελικά εισήλθε στην Ευρώπη μέσω εμπορικών οδών από την Ιταλία. Όπως και με τον κορονοϊό, η εξάπλωση της πανώλης οδήγησε στην αναγκαστική καραντίνα μολυσμένων νοικοκυριών και στη δημιουργία εξειδικευμένων ομάδων εργασίας που παρακολουθούσαν και περιόριζαν τη μετάδοση.

Αλλά η πιο ανησυχητική ομοιότητα μεταξύ των δύο είναι ο τρόπος με τον οποίο αντέδρασε ο κόσμος. Κατά τη διάρκεια του Μαύρου Θανάτου στον 14ο αιώνα, οι εβραϊκές κοινότητες φαινόταν να έχουν λιγότερους θανάτους από αυτές των Χριστιανών. Πολλοί το είδαν αυτό ως απόδειξη ότι οι Εβραίοι σκόπιμα εξάπλωναν την ασθένεια δηλητηριάζοντας πηγάδια, ποτάμια και πηγές. Ως αποτέλεσμα, Εβραίοι σε ολόκληρη την Ευρώπη βασανίστηκαν και θανατώθηκαν.

Κατά τη διάρκεια μεταγενέστερων επιδημιών στα τέλη του 16ου έως τις αρχές του 17ου αιώνα, ο φόβος αυτός μεταφέρθηκε γρήγορα σε όλους τους ξένους. Για παράδειγμα, μια διακήρυξη που εκδόθηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας της Ελισάβετ Α’ ανέφερε ότι ένας ξένος που επιθυμεί να εισέλθει στην πόλη θα μπορούσε να το κάνει μόνο αν είχε ένα «ειδικό πιστοποιητικό» – ένα έγγραφο που συνήθως προοριζόταν για τους πολύ πλούσιους.

Σήμερα, οι Ασιάτες σε όλο τον κόσμο έχουν γίνει στόχος ρατσιστικών και ξενοφοβικών επιθέσεων. Επιχειρήσεις στην Τσάιναταουν του Λονδίνου έχουν αναφέρει πτώση στο εμπόριο, που αποδίδεται στην εξάπλωση των «fake news» για τον αυξανόμενο φόβο κατανάλωσης ασιατικών φαγητών. Στη Ρώμη, μια καφετέρια κοντά στην Fontana di Trevi απαγόρευσε την είσοδο όλων των ανθρώπων που προέρχονται από την Κίνα. Στη Βολιβία, τρεις Ιάπωνες τουρίστες βρέθηκαν σε καραντίνα σε νοσοκομείο , παρόλο που δεν ταξίδεψαν ποτέ στην Κίνα, ούτε εμφάνισαν συμπτώματα της λοίμωξης.

Παραπληροφόρηση και fake news

Γνωρίζουμε τώρα ότι η πανούκλα – η οποία ήταν η αιτία του Μαύρου Θανάτου τον 14ο αιώνα – μεταδόθηκε στους ανθρώπους από ψύλλους που ήταν φορείς του βακτηρίου Yersinia pestis. Μόλις η νόσος έφτανε στο αναπνευστικό σύστημα, τότε μπορούσε να μεταδοθεί από άτομο σε άτομο με τον βήχα ή το φτάρνισμα.

Όμως οι δημοφιλείς εξηγήσεις για την ταχεία εξάπλωση της πανώλης κυμαίνονταν από τη θεία τιμωρία για τις συλλογικές αμαρτίες μέχρι την ευθυγράμμιση των αστεριών. Άλλες ερμηνείες επικεντρώνονταν στην εξάπλωση των άσχημων οσμών ή «μιασμάτων» ως της πηγής μόλυνσης ή σε μία ανισορροπία στους ευαίσθητους «τέσσερις χυμούς» του σώματος.

Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν αβοήθητοι κατά την εκδήλωση της πανώλης. Το μόνο αποτελεσματικό μέτρο ήταν να εγκαταλείψουν τις μολυσμένες περιοχές. Αυτό άφησε πίσω τους εκείνους που ήταν πολύ φτωχοί για να φύγουν. Η μόνη τους ελπίδα ήταν να περιμένουν για πιο προσιτά προληπτικά μέτρα και για τη διαθεσιμότητα θεραπευτικών αγωγών – παρόλο που αυτά τα φάρμακα ήταν συχνά συγκρίσιμα με τα «fake news».

Δυστυχώς, εκατοντάδες χρόνια αργότερα, φαίνεται ότι επαναλαμβάνουμε τα ίδια λάθη. Στο σημερινό κλίμα άγχους και φόβου, η παραπληροφόρηση εξαπλώνεται τόσο γρήγορα όσο ο ίδιος ο ιός. Η προέλευση του κορονοϊού έχει πρόσφατα αναφερθεί ως κατά λάθος διαρροή ενός βιολογικού όπλου που δημιουργήθηκε από την κινεζική κυβέρνηση. Στα κοινωνικά μέσα έχουν γίνει συνειρμοί μεταξύ του ιού και των δικτύων 5G, με μία δημοφιλή ομάδα στο Facebook να ισχυρίζεται ότι ο ιός είναι μία «κάλυψη» για τις ασθένειες που σχετίζονται με το 5G. Μέσα μαζικής ενημέρωσης συνεχίζουν επίσης να υπερβάλλουν για τα ποσοστά θνησιμότητας, με έναν δεξιό σχολιαστή να ισχυρίζεται ότι ο αριθμός των νεκρών είναι πάνω από 100.000.

Θυμίζοντας τις πρώτες αντιδράσεις στις επιδημίες πανώλης, πολλά από αυτά στα οποία ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρεται ως «infodemic» βρίσκουν εύφορο έδαφος μεταξύ ομάδων που έχουν ήδη προκαταλήψεις έναντι των ασιατικών κοινοτήτων. Επομένως, θα ήταν λάθος να υποθέσουμε ότι τα κρούσματα επιδημιών προκαλούν ρατσιστικές και ξενοφοβικές αντιδράσεις. Οι εντάσεις υπήρχαν μεταξύ των εβραϊκών και των χριστιανικών κοινοτήτων πολύ πριν από την εκδήλωση του Μαύρου Θανάτου και το αντι-κινεζικό κλίμα υπήρχε πολύ πριν από την εμφάνιση του κορονοϊού. Ο κορονοϊός απλώς ενήργησε ως καταλύτης για την εξάπλωση των υφιστάμενων ρατσιστικών και ξενοφοβικών πεποιθήσεων.

Αλλά αν η ιστορία των επιδημικών ασθενειών μας έχει διδάξει κάτι, είναι ότι πρέπει να αντισταθούμε στην επιθυμία να ερμηνεύσουμε την ασθένεια μέσα σε ένα ηθικό πλαίσιο. Η φαινομενικά ενστικτώδης επιθυμία μας για έναν αποδιοπομπαίο τράγο αναπόφευκτα δημιουργεί μια επιδημία παραπληροφόρησης πιο ισχυρή από τον ίδιο τον ιό. Καθώς ο κορονοϊός συνεχίζει να εξαπλώνεται, τα διδάγματα από το παρελθόν παραμένουν ένα σημαντικό εργαλείο για την πρόληψη περαιτέρω ρατσιστικών και ξενοφοβικών επιθέσεων.

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο world economic forum.org, σε συνεργασία με το The Conversation.