Πόλεμος Ισραήλ-Ιράν: Η «νέα Μέση Ανατολή» και η στρατηγική “δημιουργικού χάους»

Πόλεμος Ισραήλ-Ιράν: Μια Πολύπλευρη Ανάλυση των Γεωπολιτικών Επιπτώσεων

Γράφει ηΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥΟικονομολόγος -διεθνολόγος

Η πρόσφατη κλιμάκωση των εχθροπραξιών μεταξύ Ισραήλ και Ιράν έχει προκαλέσει έντονη ανησυχία στη διεθνή κοινότητα, καθώς απειλεί να μετατρέψει τη Μέση Ανατολή σε πεδίο ενός ευρύτερου πολέμου με απρόβλεπτες συνέπειες. Αυτή η σύγκρουση δεν αποτελεί απλώς μια τοπική διαμάχη, αλλά έχει βαθύτερες γεωπολιτικές προεκτάσεις που επηρεάζουν την ισορροπία ισχύος σε παγκόσμιο επίπεδο.

Η εμπλοκή των μεγάλων δυνάμεων στη σύγκρουση είναι καθοριστική.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες, παραδοσιακός σύμμαχος του Ισραήλ, βρίσκονται σε μια δύσκολη θέση, προσπαθώντας να ισορροπήσουν μεταξύ της υποστήριξης προς το Ισραήλ και της αποφυγής μιας άμεσης αντιπαράθεσης με το Ιράν. Ο Πρόεδρος Biden έχει δηλώσει επανειλημμένα την αμέριστη υποστήριξη των ΗΠΑ προς το Ισραήλ, τονίζοντας παράλληλα την ανάγκη για αποκλιμάκωση της έντασης. "Το Ισραήλ έχει το δικαίωμα να υπερασπιστεί τον εαυτό του", ανέφερε χαρακτηριστικά ο Αμερικανός Πρόεδρος, "αλλά πρέπει να γίνει με τρόπο που να ελαχιστοποιεί τις απώλειες αμάχων".

Από την άλλη πλευρά, η Ρωσία βλέπει σε αυτή τη σύγκρουση μια ευκαιρία να αποσπάσει την προσοχή της διεθνούς κοινότητας από τον πόλεμο στην Ουκρανία και να δείξει την αποτυχία της Αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής στην περιοχή μετά την παταγώδη αποτυχία της στο Αφγανιστάν. Μάλιστα, ο Ρώσος Πρόεδρος Vladimir Putin έχει δηλώσει πως "η κατάσταση στη Μέση Ανατολή αποδεικνύει την αποτυχία της αμερικανικής πολιτικής στην περιοχή". Η Ρωσία προσπαθεί να εκμεταλλευτεί αυτή την κρίση για να ενισχύσει τη θέση της ως διαμεσολαβητή και να αναδείξει τον πολυπολικό χαρακτήρα του σύγχρονου διεθνούς συστήματος μέσα από την συνεργασία των χωρών του BRICS και την διεύρυνση του (μάλιστα φιλοξενεί την επόμενη συνάντηση των χωρών μελών και παρατηρητών), μέσω του Οργανισμού Συνεργασίας της Σαγκάης (SCO) και μέσω διακρατικών συμφωνιών με Ασιατικές χώρες.

Σε αυτό το πλαίσιο, ο Ρώσος Υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ έχει πρόσφατα τονίσει τη ριζική αλλαγή του διεθνούς συστήματος. Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά σε πρόσφατη συνέντευξή του στο NewsWeek, "Σήμερα ο κόσμος ζει την 'πολυπολική στιγμή'. Η στροφή προς την πολυπολική παγκόσμια τάξη πραγμάτων είναι ένα φυσικό επακόλουθο του ανταγωνισμού ισχύος των μεγάλων δυνάμεων, και της διαμορφούμενης ισορροπίας που αντανακλά αντικειμενικές αλλαγές στην παγκόσμια οικονομία, και γεωπολιτική σταθερότητα. Η θέση της Ρωσίας υπογραμμίζει τη στρατηγική της να αμφισβητήσει την αμερικανική ηγεμονία (ως primacy όμως οι ΗΠΑ επένδυσαν στην cooperative security που την επιδιώκουν με ΝΑΤΟ, EE, AUCUS, ΔΝΤ, G7 κλπ.Συνεπώς αμφισβητούν και το cooperative security) και να προωθήσει το πολυπολικό μοντέλο διεθνών σχέσεων.

Ο τρέχων πόλεμος Ισραήλ-Ιράν μπορεί να ιδωθεί υπό το πρίσμα του σχεδίου για μια "Νέα Μέση Ανατολή", όπως περιγράφεται στο άρθρο του Mahdi Darius Nazemroaya. Αυτή η ιδέα, που εισήχθη το 2006 από την τότε ΥΠΕΞ των ΗΠΑ Condoleezza Rice, υποδηλώνει μια στρατηγική αναδιαμόρφωσης της περιοχής σύμφωνα με τα συμφέροντα των ΗΠΑ και των συμμάχων τους. Το σχέδιο περιλαμβάνει τη δημιουργία ενός "τόξου αστάθειας" από τον Λίβανο ως το Αφγανιστάν, με στόχο την αναδιάταξη συνόρων και σφαιρών επιρροής.

Η σύγκρουση Ισραήλ-Ιράν εντάσσεται σε αυτή τη στρατηγική "δημιουργικού χάους». Ο έλεγχος των ενεργειακών πόρων της περιοχής αποτελεί βασικό κίνητρο για τις εμπλεκόμενες δυνάμεις. Η στάση των ΗΠΑ στη σύγκρουση αντανακλά την προσπάθεια διατήρησης της επιρροής τους στην περιοχή. Ωστόσο, η στρατηγική αυτή ενέχει κινδύνους κλιμάκωσης και απρόβλεπτων συνεπειών. Ο ρόλος άλλων περιφερειακών δυνάμεων, όπως η Τουρκία και η Σαουδική Αραβία, είναι επίσης κρίσιμος στη διαμόρφωση της κατάστασης.

Η Κίνα, από την πλευρά της, έχει υιοθετήσει μια πιο προσεκτική στάση. Ενώ η εμπλοκή της στη διπλωματία της Μέσης Ανατολής έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, ο ρόλος της παραμένει περισσότερο επικεντρωμένος στις εμπορικές και οικονομικές συνεργασίες παρά σε βαθιά διπλωματική ή στρατιωτική εμπλοκή. Η Κίνα προσπαθεί να διατηρήσει μια ισορροπία μεταξύ των σχέσεών της με το Ιράν και το Ισραήλ, αποφεύγοντας να πάρει ξεκάθαρη θέση υπέρ της μίας ή της άλλης πλευράς.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, αν και επηρεάζεται άμεσα από τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή, δυσκολεύεται να διαμορφώσει μια ενιαία και συνεκτική πολιτική. Η προσέγγιση της ΕΕ ποικίλλει όχι μόνο μεταξύ των κρατών-μελών, αλλά και ανάλογα με το συγκεκριμένο ζήτημα, είτε πρόκειται για τη μη διάδοση των πυρηνικών όπλων, την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Αντιπυραυλικής Ασπίδας (ESSI), το μεταναστευτικό, ή τις οικονομικές κυρώσεις. Αυτή η πολυπλοκότητα στη λήψη αποφάσεων της ΕΕ συχνά περιορίζει την αποτελεσματικότητά της ως διεθνή παίκτη σε τέτοιες κρίσεις.

Ο καθηγητής John Mearsheimer, γνωστός για τη θεωρία του επιθετικού ρεαλισμού, έχει επανειλημμένα τονίσει πως οι συγκρούσεις όπως αυτή μεταξύ Ισραήλ και Ιράν είναι αναπόφευκτες σε ένα άναρχο διεθνές σύστημα όπου τα κράτη αναζητούν την ασφάλειά τους. "Σε έναν κόσμο χωρίς μια παγκόσμια κυβέρνηση που να μπορεί να προστατεύσει τα κράτη το ένα από το άλλο", υποστηρίζει ο Mearsheimer, "τα κράτη πρέπει να βασίζονται στη δική τους δύναμη για να επιβιώσουν". Αυτή η θεώρηση εξηγεί εν μέρει την επιμονή τόσο του Ισραήλ όσο και του Ιράν στην ενίσχυση των στρατιωτικών τους δυνατοτήτων, συμπεριλαμβανομένης της πιθανής ανάπτυξης πυρηνικών όπλων.

Ο οικονομολόγος Jeffrey Sachs, από την άλλη πλευρά, έχει υπογραμμίσει την ανάγκη για μια πιο συνεργατική προσέγγιση στην επίλυση των διεθνών κρίσεων. "Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα, από την κλιματική αλλαγή μέχρι τις περιφερειακές συγκρούσεις, απαιτούν παγκόσμια συνεργασία", έχει δηλώσει ο Sachs. "Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να βλέπουμε τις διεθνείς σχέσεις ως ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος".

Η εμπλοκή της Τουρκίας στη σύγκρουση προσθέτει μια επιπλέον διάσταση πολυπλοκότητας. Η Τουρκία, ως περιφερειακή δύναμη, προσπαθεί να διαδραματίσει ένα ρόλο διαμεσολαβητή, υποστηρίζοντας δημόσια (προσχηματικά όμως) την ειρήνη. Ωστόσο, αυτή η στάση έρχεται σε αντίθεση με τη συνεχιζόμενη κατοχή του βόρειου τμήματος της Κύπρου, γεγονός που υπονομεύει την αξιοπιστία της ως ειρηνοποιού δύναμης. Η εμπλοκή της Τουρκίας έχει αρνητικές επιπτώσεις για την Ελλάδα και την Κύπρο, καθώς ενισχύει τη θέση της Άγκυρας στην περιοχή και περιπλέκει τις ήδη τεταμένες σχέσεις στην Ανατολική Μεσόγειο.

Εν το μεταξύ, ο Λίβανος, βρίσκεται αντιμέτωπος με μια υπαρξιακή απειλή εν μέσω αυτής της σύγκρουσης. Η γειτνίασή του με το Ισραήλ και η παρουσία της Χεζμπολάχ στο έδαφός του τον καθιστούν ευάλωτο σε μια πιθανή επέκταση των εχθροπραξιών. Η ήδη εύθραυστη πολιτική και οικονομική κατάσταση του Λιβάνου θα μπορούσε να επιδεινωθεί δραματικά σε περίπτωση άμεσης εμπλοκής στη σύγκρουση. Πλην όμως η ασταθής κυβέρνησή του θα συμβιβαζόταν ευχάριστα με την αποδυνάμωση της Χεζμπολάχ.

Επιπροσθέτως, η εσωτερική πολιτική του Ιράν παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της κρίσης. Η διαμάχη μεταξύ σκληροπυρηνικών και μεταρρυθμιστών, οι οικονομικές πιέσεις λόγω των διεθνών κυρώσεων, και οι εσωτερικές κοινωνικές αναταραχές επηρεάζουν σημαντικά την εξωτερική πολιτική του Ιράν. Η πιθανότητα ανάπτυξης πυρηνικών όπλων από το Ιράν παραμένει ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα. Παρά τους ισχυρισμούς ορισμένων ότι το Ιράν θα μπορούσε να κατασκευάσει πυρηνικά όπλα σε σύντομο χρονικό διάστημα, η πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη. Η ανάπτυξη πυρηνικών όπλων απαιτεί όχι μόνο τεχνικές γνώσεις αλλά και σημαντικούς πόρους και υποδομές, κάτι που το Ιράν δεν φαίνεται να διαθέτει στο άμεσο μέλλον.

Κατά συνέπεια, η σύγκρουση Ισραήλ-Ιράν, έχει σημαντικές επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία. Οι διακυμάνσεις στις τιμές του πετρελαίου, οι διαταραχές στις εμπορικές οδούς της Μέσης Ανατολής και η αβεβαιότητα στις διεθνείς αγορές είναι μερικές μόνο από τις οικονομικές συνέπειες αυτής της κρίσης. Ο Geoffrey Sachs έχει επισημάνει ότι "οι γεωπολιτικές εντάσεις στη Μέση Ανατολή δεν επηρεάζουν μόνο την περιφερειακή σταθερότητα, αλλά έχουν άμεσο αντίκτυπο στην παγκόσμια οικονομία και την ενεργειακή ασφάλεια".

Αξίζει να σημειωθεί πως η στάση της Ρωσίας απέναντι στη σύγκρουση Ισραήλ-Ιράν είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, ειδικά υπό το πρίσμα του συνεχιζόμενου πολέμου στην Ουκρανία. Ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ, σε πρόσφατη συνέντευξή του στο NewsWeek, παρουσίασε τη θέση της Ρωσίας για τον τερματισμό του πολέμου στην Ουκρανία, υπογραμμίζοντας παράλληλα τη μεταβαλλόμενη φύση του διεθνούς συστήματος. Ο Λαβρόφ δήλωσε χαρακτηριστικά: "Η Ρωσία είναι ανοιχτή σε μια πολιτική-διπλωματική διευθέτηση, η οποία ωστόσο θα πρέπει να εξαλείψει τα βαθύτερα αίτια της κρίσης", προσθέτοντας ότι "ο στόχος θα πρέπει να είναι ο τερματισμός της σύγκρουσης και όχι η εκεχειρία".

Αναμφίβολα, η  στάση της Ρωσίας υποδηλώνει την προσπάθεια της να εκμεταλλευτεί τη σύγκρουση στη Μέση Ανατολή για να αποσπάσει την προσοχή από την Ουκρανία και να ενισχύσει τη θέση της στο διεθνές σύστημα. Ωστόσο, είναι αμφίβολο αν η Ρωσία θα μπορέσει να πετύχει αυτόν τον στόχο, καθώς η διεθνής κοινότητα παραμένει προσηλωμένη στην ουκρανική κρίση αφού καταναλίσκει ζωτικούς πόρους σε αυτήν.

Από την άλλη, η εμπλοκή των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή μπορεί να παραλληλιστεί με την εμπλοκή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Όπως η Ρωσία βρέθηκε σε έναν παρατεταμένο πόλεμο στην Ουκρανία, έτσι και οι ΗΠΑ (που ήδη ενεπλάκησαν επί μία 20ετία στο Αφγανιστάν αλλά και Ιράκ με άδοξα αποτελέσματα), κινδυνεύουν να εμπλακούν βαθύτερα σε μια μακροχρόνια σύγκρουση στη Μέση Ανατολή. Αυτό υπογραμμίζει τους κινδύνους της υπερεπέκτασης και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι μεγάλες δυνάμεις στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν την επιρροή τους σε πολλαπλά μέτωπα σε όλο το κόσμο.

Σε αυτό το σημείο, η θεωρία του καθηγητή John Mearsheimer για τον επιθετικό ρεαλισμό προσφέρει ένα χρήσιμο πλαίσιο για την κατανόηση αυτών των δυναμικών. Ο Mearsheimer υποστηρίζει ότι "σε έναν κόσμο όπου η επιβίωση είναι η υπέρτατη προτεραιότητα, τα κράτη θα επιδιώκουν πάντα να μεγιστοποιήσουν τη σχετική τους ισχύ". Αυτό εξηγεί τόσο τη στάση του Ισραήλ και του Ιράν όσο και τις προσπάθειες των μεγάλων δυνάμεων να διατηρήσουν και να επεκτείνουν την επιρροή τους στην περιοχή.

Ορμώμενοι από την παραπάνω θεωρία, η πρωτοβουλία European Sky Shield Initiative (ESSI), που περιλαμβάνει αντιβαλλιστικές δυνατότητες, αποτελεί ένα παράδειγμα του πώς η Ευρώπη προσπαθεί να ενισχύσει την ασφάλειά της σε ένα ολοένα και πιο ασταθές διεθνές περιβάλλον. Ωστόσο, τέτοιες πρωτοβουλίες μπορούν να εκληφθούν ως προκλητικές από άλλες δυνάμεις, όπως η Ρωσία, οδηγώντας σε έναν φαύλο κύκλο διλλημάτων ασφαλείας αλλά και εμπλοκής σε μια κούρσα εξοπλισμών.

Αδιαμφισβήτητα, η σύγκρουση Ισραήλ-Ιράν και οι ευρύτερες γεωπολιτικές εντάσεις στη Μέση Ανατολή υπογραμμίζουν τη διαχρονική αλήθεια της ρήσης του Carl von Clausewitz ότι "ο πόλεμος δεν είναι τίποτα άλλο παρά η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα". Οι στρατιωτικές συγκρούσεις στην περιοχή είναι το αποτέλεσμα βαθύτερων πολιτικών, οικονομικών και ιδεολογικών αντιθέσεων που δεν έχουν επιλυθεί μέσω της διπλωματίας.

Συμπερασματικά, η σύγκρουση Ισραήλ-Ιράν αποτελεί ένα σύνθετο γεωπολιτικό πρόβλημα που αντανακλά τις ευρύτερες αλλαγές στο διεθνές σύστημα. Η μετάβαση προς έναν πολυπολικό κόσμο, όπως υποστηρίζει ο Λαβρόφ, φέρνει νέες προκλήσεις αλλά και ευκαιρίες για διπλωματική επίλυση των συγκρούσεων. Ωστόσο, όπως υπογραμμίζει ο Mearsheimer, ο ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών για ασφάλεια και επιρροή παραμένει μια σταθερά στις διεθνείς σχέσεις.

Η διεθνής κοινότητα καλείται να βρει ισορροπία μεταξύ της προάσπισης των συμφερόντων των επιμέρους κρατών και της ανάγκης για συλλογική δράση απέναντι σε παγκόσμιες προκλήσεις. Η επίλυση της σύγκρουσης Ισραήλ-Ιράν απαιτεί όχι μόνο διπλωματική επιδεξιότητα αλλά και μια βαθύτερη κατανόηση των ιστορικών, πολιτισμικών και οικονομικών παραγόντων που τροφοδοτούν την ένταση στην περιοχή.

Καθώς ο κόσμος παρακολουθεί με αγωνία τις εξελίξεις, γίνεται όλο και πιο σαφές ότι η σταθερότητα στη Μέση Ανατολή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την παγκόσμια ειρήνη και ασφάλεια. Η ανάγκη για μια νέα προσέγγιση στην επίλυση των διεθνών συγκρούσεων, που θα υπερβαίνει τα στενά εθνικά συμφέροντα και θα στοχεύει σε μακροπρόθεσμες, βιώσιμες λύσεις, είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Μόνο μέσα από τη συνεργασία και τον διάλογο μπορεί η διεθνής κοινότητα να ελπίζει στην οικοδόμηση ενός πιο σταθερού και ειρηνικού μέλλοντος για όλους. Η διαχρονική πραγματικότητα των διεθνών σχέσεων αποκαλύπτει μια οδυνηρή αλήθεια: η έναρξη ενός πολέμου, με τις τραγικές του συνέπειες σε αθώες ζωές, φαίνεται να είναι μια πιο εύκολη επιλογή για τους ηγέτες από την επίπονη αλλά ουσιαστική αναζήτηση διπλωματικών λύσεων που θα μπορούσαν να εδραιώσουν την παγκόσμια ειρήνη.

Θα ήταν αξιοσημείωτο να γίνει αναφορά στον Hans Morgenthau, όπου παρά την έμφασή του στον ρεαλισμό και την ισχύ, αναγνώριζε τη ζωτική σημασία της διπλωματίας και του συμβιβασμού στις διεθνείς σχέσεις. Υποστήριζε ότι οι πραγματικά οξυδερκείς ηγέτες οφείλουν να διαθέτουν την ικανότητα να διακρίνουν πότε ο συμβιβασμός και η διπλωματική οδός εξυπηρετούν καλύτερα τα εθνικά συμφέροντα σε σύγκριση με την ανοιχτή σύγκρουση.

Ωστόσο, η σύγχρονη γεωπολιτική πραγματικότητα, όπως αποτυπώνεται στις τρέχουσες κρίσεις - τη σύγκρουση μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας με την εμπλοκή του ΝΑΤΟ, και την κλιμακούμενη ένταση μεταξύ Ισραήλ και Ιράν - καταδεικνύει ότι βρισκόμαστε ακόμη μακριά από την πρακτική εφαρμογή αυτής της φιλοσοφίας. Οι εμπλεκόμενες πλευρές φαίνεται να επιλέγουν τον δρόμο της αντιπαράθεσης, αγνοώντας τις μακροπρόθεσμες συνέπειες και τις ευκαιρίες για ειρηνική επίλυση των διαφορών τους.

Αυτή η απόκλιση μεταξύ της θεωρητικής σοφίας του Morgenthau και της σύγχρονης πρακτικής υπογραμμίζει την επείγουσα ανάγκη για μια νέα προσέγγιση στη διεθνή διπλωματία. Μια προσέγγιση που θα συνδυάζει τον ρεαλισμό με μια βαθύτερη κατανόηση της αξίας της ειρήνης και του διαλόγου, αναγνωρίζοντας ότι η πραγματική ισχύς και τα μακροπρόθεσμα εθνικά συμφέροντα συχνά εξυπηρετούνται καλύτερα μέσω της συνεργασίας παρά μέσω της σύγκρουσης.

Υ.γ. "Η πολιτική, όπως η κοινωνία γενικότερα, διέπεται από αντικειμενικούς νόμους που έχουν τις ρίζες τους στην ανθρώπινη φύση." Hans Morgenthau

The post Πόλεμος Ισραήλ-Ιράν: Η «νέα Μέση Ανατολή» και η στρατηγική “δημιουργικού χάους» appeared first on Militaire.gr.