Εν αρχή ην η …Ειδομένη : «Το ταξίδι του Ορφέα με σκάφος», τα μουσικά όργανα των προσφύγων

Εν αρχή ην η …Ειδομένη. Το πρώτο «τοπίο» που «βλέπει» ο ταξιδιώτης εισερχόμενος στην Ελλάδα από την Ευρώπη.
«Η ιδέα γεννήθηκε στην Ειδομένη. Βρισκόμασταν εκεί καθημερινά …Xιλιάδες άνθρωποι. Πρόσφυγες, περίεργοι, αστυνομικοί, μέλη ΜΚΟ, δημοσιογράφοι, κινηματογραφιστές, Ελληνες, Σύροι, Αφγανοί, Πακιστανοί, Κούρδοι, αγγλόφωνοι, ελληνόφωνοι, χριστιανοί, μουσουλμάνοι, άθεοι. Κάποιοι πουλούσαν- κάποιοι «αγόραζαν», κάποιοι ήλπιζαν, ζούσαν, πέθαιναν, έκλαιγαν, χαμογελούσαν, τραγουδούσαν. Σκεφτήκαμε πως δεν μπορεί, κάτι άλλο θα τους συνδέει. Κάτι άλλο ΜΑΣ συνδέει όλους. Δίναμε γραπτά ή σε εικόνες -χιλιάδες «λέξεις» για τα ρεπορτάζ- τις ειδήσεις των ημερών. Οι λέξεις, όμως, μπορεί να σε παρασύρουν στο μελό, στο κοινότυπο. Η δύναμη της κινηματογραφικής εικόνας αποκαλύπτει κι άλλες έννοιες. Σε παρασύρει σε ένα άλλο ταξίδι″ λένε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ οι δύο δημοσιογράφοι (Ντίνα Σύρπου και Κώστας Κουκουμάκας) – παραγωγοί της ωριαίας ταινίας ντοκιμαντέρ «Το ταξίδι του Ορφέα», που προβάλλεται στο τμήμα «Ελληνικό Πανόραμα» του 20ου φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
Στα πρώτα λεπτά της ταινίας -προτού «πέσουν» οι εισαγωγικοί τίτλοι- οι βραχώδεις ακτές της βορειοανατολικής Λέσβου, από την οθόνη, νιώθεις να σε «γδέρνουν». Μέσα κι έξω…
Ενα «νεκρό» σκουριασμένο σκάφος, γκρίζα θάλασσα, αστραπές στον ουρανό και… «Μόνο ένα φόβο είχα, ότι δεν θα ξέρω να τραγουδήσω…», και το «ταξίδι» -του Ορφέα και της ταινίας- ξεκινά με τη διήγηση της 16χρονης προσφυγοπούλας Noovshan Ibesh από τη Συρία.
«Στο κατάστρωμα ήμασταν ο ένας πάνω στον άλλο» λέει (φορά σκουλαρίκι στη μύτη και παίζει αμήχανα τα δάκτυλά της με το ξεφτισμένο σκουρόχρωμο βερνίκι). Τραγουδά με φόντο μια άλλη, «γυάλινη» θάλασσα -αυτή του Θερμαϊκού- από το γυάλινο κτίριο του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης, «σκάφος» κι αυτό εν πλω στη μουσική…
«Το Ταξίδι του Ορφέα (62΄)/»The journey of Orpheus» -η μουσική ως πυξίδα- και κοινή λαλιά στο μακρύ ταξίδι των προσφύγων. Σκηνοθεσία:Θεόφιλος Δαδής/ Παραγωγή:Ντίνα Σύρπου, Κώστας Κουκουμάκας.
«Μια προσφυγοπούλα από τη Συρία στον λασπότοπο της Ειδομένης. Ενας Ελληνας πρόσφυγας, επιζών της Μικρασιατικής Καταστροφής. Κούρδοι της Συρίας που βρήκαν καταφύγιο στα Γρεβενά. Τούρκοι που επιστρέφουν στην Ελλάδα, στο χωριό των παππούδων τους, έναν αιώνα μετά την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών. Παράλληλες ιστορίες προσφυγικού δράματος, με κοινή πυξίδα τη μουσική, ως κοινή γλώσσα των ανθρώπων» γράφει το δελτίο-περίληψη του 20ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (2-11 Μαρτίου 2018).
«Ένα κινούμενο φορτίο χωρίς πυξίδα που πάει προς το άγνωστο. Αυτό ήμασταν. Δεν ήξεραν οι γονείς μας που πάνε, τι θα γίνουν, πώς θα ζήσουν» λέει στην κάμερα ο πρόσφυγας Βασίλης Κελεμένης, 97 χρόνων σήμερα.
«Ο διακινητής μου είπε όχι… Δεν υπάρχει χώρος για το σάζι. Αποφάσισα να μην πάρω μαζί μου τα ρούχα μου αλλά το σάζι. Πλησιάσαμε τη βάρκα και ο διακινητής το άρπαξε και το πέταξε στη θάλασσα. Ηταν μια κακή στιγμή που δεν θα ξεχάσω ποτέ. Σαν να πέταξε στη θάλασσα ένα μέλος της οικογένειας μου» λέει στην κάμερα ο νεαρός Ντιγιάρ Ουρέν.
Τα δυο προσφυγικά ρεύματα του 1922 και του 2015 ακολούθησαν ακριβώς την ίδια διαδρομή με διαφορά σχεδόν ενός αιώνα…
«Η μουσική είναι κάτι ζωντανό. Είναι όπως η γλώσσα. Εχει μεγάλη δύναμη. Είναι εύκολες οι συνδέσεις των ανθρώπων απευθείας-μέσα από την τέχνη. Καταλαβαίνει ο «άλλος» το συναίσθημα- έστω χωρίς να καταλαβαίνει τη λέξη» λέει ο νεαρός Ουρέν.
«Γνώρισα τον Τσιτσάνη» στο τάγμα τηλεγραφητών, θυμάται ο κυρ-Βασίλης, «θυμάμαι» μονολογεί η κυρα-Γενοβέφα από τη Σεβάστεια, θυμούνται και οι νεώτεροι απόγονοι του Τούρκου παππού, που φύτεψε τη μουριά στα 1924 στην αυλή του σπιτιού στα Γρεβενά, θυμούνται και Πόντιοι από τη Σαμσούντα – κι οι Κούρδοι από τη Συρία που γιορτάζουν το Newroz- τη δική τους πρωτοχρονιά, που συμπίπτει με την άνοιξη στις πλαγιές της Σαμαρίνας Γρεβενών …
«Ολοι οι λαοί έχουν ένα μουσικό όργανο, που είναι ένα σκάφος (μεγάλο ή μικρό) με μια χορδή – δυο- τρεις -πέντε… Την άκρη την παίζεις με ένα χέρι και με το άλλο χέρι τη μικραίνεις ή τη μεγαλώνεις, οπότε όλα είναι μια ιδέα …απλή» λέει στην κάμερα του «Ταξιδιού» ο ουτίστας και οργανοποιός Ziad Rajad από το Χαλέπι της Συρίας (Θεσσαλονικιός πια, ζει στην πόλη απ το 1988).
«Welcome to Idomeni» γράφει ο ηλεκτρονικός πίνακας -ως πλάνο στην οθόνη της ταινίας.
«Εμείς και οι προηγούμενες γενιές μεγαλώσαμε με αυτόν τον χάρτη που έχουμε μια Ελλάδα, μια Γαλλία, μια Συρία… Αυτοί, όμως, πριν από έναν αιώνα -και για πολλούς αιώνες- ήταν κάτοικοι μιας χώρας. Είτε Οθωμανική, είτε βυζαντινή είτε ρωμαϊκή… Δηλαδή ήμασταν συμπολίτες…. Όπως οι πόλεις έτσι και οι μουσικές δεν έχουν σύνορα» μονολογεί ο Ziad, που εξελίσσεται σε άτυπο πρωταγωνιστή της ταινίας, περιγράφοντας με λόγια όσα καμιά εικόνα -κανένα πλάνο δεν το κατάφερε.
«Δεν πρόλαβα να «κουρδίσω» στην Ειδομένη. Στο πλήθος που συγκεντρώθηκε, άλλος χόρευε, άλλος έκλαιγε, άλλος γελάει και χαίρεται ταυτόχρονα με την ίδια μελωδία… Μια συνεχής μετακίνηση στα συναισθήματα -όλα στα άκρα. Ήταν γη και ουρανός, φωτιά και νερό αυτό που είχα μπροστά μου… Τότε κατάλαβα τη δύναμη της μουσικής…».
«Τι έμαθες από τα γυρίσματα και το μοντάζ;» ρωτώ τον νεαρότερο του ντουέτου των συναδέλφων στη δημοσιογραφία των κειμένων -παραγωγών εν προκειμένω του ντοκιμαντέρ- τον πολυβραβευμένο ήδη δημοσιογράφο Κώστα Κουκουμάκα: «Οτι η εικόνα παρα-είναι η Αλήθεια. Στο γραπτό κείμενο, με τις λέξεις μπορείς να λειάνεις τις έννοιες. Να απομονώσεις αυτό που εσύ θέλεις να ‘βγει’. Τα ντοκιμαντέρ με θέμα τους πρόσφυγες είναι συνήθως στα όρια της εκμετάλλευσης του ανθρώπινου πόνου… Θέλαμε -πέραν της καθημερινής ειδησεογραφίας- να δείξουμε και την ‘άλλη’ πλευρά. Η μουσική -έμαθα- πως είναι ο …ερωτικός διάλογος δυο ανθρώπων, όταν τελειώνουν τα λόγια. Και τα όργανα που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες είναι, όπως όταν πας …επίσκεψη στο σπίτι του άλλου. Δεν πας με άδεια χέρια. Παίρνεις σοκολάτες, λουλούδια, ε, αυτοί φέραν ούτια και σάζια και νότες για να επικοινωνήσουν».
Οι γλώσσες που «ακούγονται» στην ταινία είναι: Ελληνικά, Αγγλικά, Τουρκικά, Συριακά και Κουρδικά.
Το «ταξίδι του Ορφέα» στη θάλασσα του Αιγαίου και των πλάνων της ταινίας γίνεται με «σκάφη» από… ούτι, βιολί, κλαρινέτο, σάζι και κανονάκι.
Η ταινία θα προβληθεί στην αίθουσα Φρίντα Λιάππα, Αποθήκη Δ’, Λιμάνι, την Παρασκευή 9/3, στις 18:00, και σε επαναληπτική προβολή στην Αίθουσα «Σταύρος Τορνές» της Αποθήκης 1, το Σάββατο 10/3, 15:30.
Πηγή ΑΠΕ-ΜΠΕ