Στου χρόνου τα γυρίσματα

Στου χρόνου τα γυρίσματα07.01.2018Άρθρα

Στη Σκύρο τα Φώτα κάνομε ένα πολύ νόστιμο φαΐ που τρώμε μόλις γυρίσομε από το βάπτισμα του σταυρού. Το λέμε «μαρμαρίτες»

Από την
Αλίκη Λάμπρου

Τα Φώτα γιορτάζονται στη Σκύρο με πολλές τιμές και ενδιαφέροντα έθιμα. Υπάρχει ακόμη και ο χαρακτηριστικός «σκοπός του Φωτός», όχι μόνο καλάντων. Το βάφτισμα του σταυρού γίνεται με μεγάλη επισημότητα στην «Αναβάλ'σα», πηγή του ποταμού Κηφισού.

Ολο

το Χωριό κινά για τη ρεματιά στην «Αναβάλ'σα». Παλιά, οι αρραβωνιασμένες έβαζαν τα «γιαλαμπιά» τους και όλοι στολίζονταν με ό,τι καλύτερο είχαν, γυναίκες και άντρες, τα δε μωρά ήταν στολισμένα με τα τσεμπεράκια τους και με τα παπλωματάκια τους ή τυλιγμένα σε «χρεμάκια» ή «σακομαντίλες».

Ο αγιασμός γίνεται σε όλα τα σπίτια από τον παπά της ενορίας με τον σταυρό στο χέρι και τον βασιλικό. Ενα παιδί κρατούσε το μπακράτσι με τον αγιασμό. Αγιάζουν οι παπάδες τα σπίτια της ενορίας τους και τα κέρματα, τα λεφτά που ρίχνουν στου παπά το μπακράτσι, τα λένε «φωτίσματα».
Τον αγιασμό των Φώτων τον κρατούν στο εικονοστάσι σα γιατρικό. Πίνουν ή ραντίζουν για να φύγει το κακό από πάνω τους.
Επίσης, αγιάζουν τις γωνιές του σπιτιού, τα ζωντανά και τα χωράφια τους, και οι ψαράδες τις βάρκες τους, γιατί πιστεύουν σ' αυτόν. Στ' αγιασμένα νερά βουτούν την «τσύπερη» και από αυτήν δένουν ένα κομματάκι σε κάθε δέντρο για «το καλό», κατά της αρρώστιας και για καλή σοδειά. Μωριουδιακά ρούχα άρρωστου παιδιού τα έριχναν στα βαφτισμένα νερά για να πάρουν «το κακό».

Στη Σκύρο τα Φώτα κάνομε ένα πολύ νόστιμο φαΐ που τρώμε μόλις γυρίσομε από το βάπτισμα του σταυρού. Το λέμε «μαρμαρίτες» και είναι ένα είδος πίτας ατομικής, μόνο που, για να χορτάσει κανείς, πρέπει να φάει τρεις τέσσερις.
Οι «μαρμαρίτες» γίνονται το βράδυ συντροφιά, δηλαδή κολεγιάζουν δύο οικογένειες και τις κάνουν καθεμία από ένα κολοκύθι, γιατί εκτός του ότι μπορεί να τρώνε όλη τη νύχτα (τόση ώρα θέλουν να γίνουν), πρέπει να φιλέψουν και τα «καλικαντζαράκια» (μασκαρεμένα παιδιά σαν καλικάντζαροι) ή τους λυπημένους και άλλους.

Βάζουν ένα τραπέζι χαμηλό, τον σοφρά, μπρος στη «φ'γου» και αρχίζουν οι δύο «κολλί'σσες» μανάδες με τα παιδιά ν' ανοίγουν τα φύλλα, με μικρό «ματσοκάλαμο» ή μόνο με την παλάμη. Γίνεται θόρυβος πολύς και όποιος περνά απέξω ακούει τον σαματά. Η ζύμη είναι «φτασ'μένια» και σπανίως πετυχαίνει το «φτάζ'μο» με τα αγοραστά αλεύρια.

Η πίτα αυτή γεμίζεται με κόκκινο κολοκύθι βρασμένο και στραγγισμένο καλά από την προηγούμενη μέρα. Εχει μπόλικο αλατοπίπερο, δυόσμο και κύμινο, τριμμένη μυζήθρα και κρεμμύδι καρβουντισμένο με μπόλικο βούτυρο.
Για μυρωδιά στο ζύμωμα της ζύμης προστίθενται μάραθος, δάφνη, γλυκάνισος, όλα βρασμένα σε νερό και επίσης λίγο νερό κολοκυθιού.
Αυτό το μείγμα στρώνεται σε ατομικές πιτίτσες που διπλώνονται στα τρία, σε σχήμα τριγώνου ή πιο σπάνια μισοφέγγαρου, χωρίς ή με χεράκι (η «καλαθούνα» για τα μικρά παιδιά).

Τις «μαρμαρίτες» ή αλλιώς «τερόπ'τες» τις ψήνουμε πάνω στο «κεράμι» (σε κεραμίδι από αυτά που ήταν κάποτε σκεπασμένη η Επισκοπή του Κάστρου), που χωρεί έξι ως οχτώ «μαρμαρίτες». Το «κεράμι» τοποθετείται στην «ποροστιά» και για τη φωτιά προτιμούνται τα «κεδράνα» ξύλα ή «καρομλιές», που καπνίζουν λιγότερο. Το «κεράμι» αλείφεται με ένα κρεμμύδι βουτηγμένο στο λάδι.
Είναι τρυπημένο (από τη μεριά που είναι τα μουστάκια) με ένα πιρούνι και κομμένο οριζόντια από την άλλη μεριά, για να βγάζει τη μυρωδιά του. Με το κρεμμύδι αλείφονται και οι «μαρμαρίτες».
Γυρίζονται με μια σπάτουλα (σαν φτυαράκι μικρό) και μετά ψημένες τοποθετούνται σε μια πανέρα που είναι πρώτα στρωμένη με μάλλινο πανί και μετά με μπαμπακερό.
Τις τοποθετούν εκεί ανάποδα και τις σκεπάζουν για να είναι ζεστές και για να ιδρώσουν.

Οι «μαρμαρίτες» γίνονται δύο ημέρες πριν από τα Φώτα και τρώνε μπόλικες, όταν τις κάνουν. Την άλλη μέρα είναι νηστεία, δεν τρώνε, και ανήμερα τα Φώτα τις ζεσταίνουν και «ανασταίνονται». Για μια τέτοια «μαρμαρίτα» μπορεί ο Σκυριανός στην Αθήνα να δώσει όσο όσο, προκειμένου να την «πασκάσει», δηλαδή να τη δοκιμάσει.
Οι καλικάντζαροι, όπως είναι γνωστό, έρχονται το Δωδεκάμερο, την παραμονή του Χριστού τη νύχτα, απ' τα σπλάχνα της γης και μαζεύονται στην Τρύπα του Καλικαντζάρου, πάνω απ' τον μύλο του Παντελή. Περιμένουν να νυχτώσει για να κατεβούν στο Χωριό. Φεύγουν τη μέρα των Φώτων.

Τα Φώτα «γίνονται» (μασκαρεύονται) οι καλικάντζαροι. Μικροί ντυνόμασταν σε προβιές. Δεν ξέρω τι γινόταν σε άλλες γειτονιές, γιατί κάποτε, όταν το συζητούσα στη Σκύρο, μου είπαν ότι δεν ντύνονταν. Πάντως, οι γονείς μου μας έντυναν καλικαντζαράκια με προβιές και μουτσούνα.
Κατά τον Φ. Κουκουλέ, και οι κληρικοί μεταμφιέζονταν, υποκρινόμενοι τετράποδα ζώα στην Εκκλησία της Αγίας Σοφίας κατά την εορτή της γεννήσεως του Χριστού έως τα Φώτα, μέχρι τον 12ο αιώνα. Αυτό το έθιμο καταργήθηκε από τον βυζαντινό Πατριάρχη Λουκά Χρυσοβέργη.

Τα παιδιά που ντυνόμασταν καλικαντζαράκια στο χέρι κρατούσαμε ένα καλάμι με δεμένο στην άκρη ένα πιρούνι και πηγαίναμε πάνω από τον «κολιπτέ» (φουγάρο) του τζακιού και προσπαθούσαμε να καρφώσουμε τις μαρμίτες με το πιρούνι πάνω από το κεράμι, μάλλον εικονικά, γιατί μας φίλευαν πάντα από την πόρτα.

Επειδή οι δουλειές αυτές γίνονταν στα παράσπ'τα ή στα κατώγια, που συχνά είναι πιο χαμηλά από το κανονικό σπίτι, το κάρφωμα της μαρμίτας φαινόταν για τους ατσίδες εύκολο. Στην πράξη, πάλι, ήταν λίγο δύσκολο, γιατί θα έπεφτε. Πάντως, εγώ έπαιρνα από την πόρτα, αφού πρώτα λέγαμε το εξής: «Θεια (ή για), μαμά, θεια (ή για), τσιτσί / θεια (ή για), κομμάτι μαρμαρίτα / να το δώσου του παιδιού μου / να το κάνει μάου - μάου (ή μαμ - μαμ - μαμ)».

Οι καλικάντζαροι έκαναν πάντα ζημιές, πείραζαν τον κόσμο και μόλυναν τα πάντα. «Μια γυναίκα δεν είχε αλεύρι για τ'γανίτες. Πήγε στο Μύλε τ' Παντελή.
Τη βρήκανε στο δρόμο, τη γδύσανε και τ' χορεύανε. Κείνη του 'λεγε: Θα σε πάρου άντρα, αν βρεις βελόνα με δυο τρύπες”. Π'γαίνανε στα μαγαζιά, πού να βρούνε βελόνα με δυο τρύπες! Ξ'μέρωσε το πρωί του Φωτός, π' αγιάζουν οι παπάδες, οι καλ'κάντζαροι φεύγουν και λένε: Τρέχετε, να τρέχομε / έφτασε ο παπα-λωλός / με την αγιαστούρα του / και με τη βρεχτούρα του”. Γιατί οι καλ'κάντζαροι φοβούνται τ' αγιασμένο νερό, το λιβάνι, το σημείο του σταυρού».

*Λαογράφος της Σκύρου