Πόντιος Πιλάτος: Οι ιστορικές πηγές, η Δίκη του Ιησού και η φράση «νίπτω τας χείρας μου»

Ecce Homo, 1871-1891, έργο του Antonio Ciseri (1821-1891), λάδι σε καμβά, 298x396 εκ., Φλωρεντία, Palazzo Pitti, Galleria D'Arte Moderna. (Photo by DeAgostini/Getty Images)

«... Η Δίκη πραγματοποιήθηκε δημόσια, στο Πραιτώριο, παρουσία του δικάζοντος Πιλάτου, του κατηγορούμενου Ιησού Χριστού, των κατηγόρων Ιουδαίων (εκπροσώπων του Μεγάλου Ιουδαϊκού Συνέδριο) και πλήθους. Στα Ευαγγέλια παρουσιάζεται ο Πιλάτος να αναγνωρίζει την αθωότητα του Κυρίου, αλλά να υποκύπτει τελικά στην πίεση του όχλου και των ηγετών, διατάσσοντας τη σταύρωση, προκειμένου να αποφύγει ταραχές». 

Ποιος ήταν ο αινιγματικός Πόντιος Πιλάτος, ο οποίος αναφέρεται στο Σύμβολο της Πίστεως;

Ποιες πληροφορίες μας δίνουν οι ιστορικές πηγές και τα αρχαιολογικά ευρήματα;

Πώς κατέληξε έπαρχος της Ιουδαίας, με ποιο τρόπο άσκησε τα καθήκοντα του και πώς διακόπηκε η θητεία του; Γιατί ήταν απαραίτητη η παρουσία του στη Δίκη του Ιησού; Πού αναφέρεται η περίφημη φράση «νίπτω τας χείρας μου» και ποιος ο ρόλος της συζύγου του;

Αναζητώντας απαντήσεις πέρα από τα στερεότυπα της λαϊκής κουλτούρας, η HuffPost απευθύνθηκε στον Ιωάννη Αντ. Παναγιωτόπουλο, καθηγητή Γενικής Εκκλησιαστικής Ιστορίας στο Τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ.

Ο Πιλάτος νίπτει τας χείρας του. Βυζαντινή Αγιογραφία, 16ος αιώνας, Μονή Διονυσίου, Άγιο Όρος. (Photo by Fine Art Images/Heritage Images/Getty Images)

- Κύριε, Παναγιωτόπουλε, ποιος ήταν ο Ρωμαίος έπαρχος, Πόντιος Πιλάτος; Τι γνωρίζουμε για την καταγωγή και την πορεία του στη δημόσια ζωή; Ο διορισμός σε μία τόσο απομακρυσμένη περιοχή θεωρούνταν ή όχι, εκτοπισμός;

Θα ήθελα αρχικά να σημειώσω ότι η αρχαία Ιουδαία υπήχθη στην Ρωμαϊκή Διοίκηση το 63 π.Χ., όταν ο Πομπήιος (Gnaeus Pompeius Magnus) εκμεταλλευόμενος τις εσωτερικές διαμάχες των Ασμοναίων (ιδίως μεταξύ των αδελφών Υρκανού Β´ και Αριστόβουλου Β´), κατέλαβε την Ιερουσαλήμ. Τότε τέθηκε υπό ρωμαϊκή επικυριαρχία, αλλά δεν υπήρξε άμεσα επαρχία. Το έτος 6 μ.Χ., υπό τον αυτοκράτορα Αύγουστο, η Ιουδαία έγινε Ρωμαϊκή Επαρχία, με την ονομασία Provincia Iudaea. Τότε καθαιρέθηκε ο Ηρώδης Αρχέλαος (υιός του Ηρώδη του Μεγάλου) και η διοίκηση πέρασε σε Ρωμαίο επίτροπο (procurator). Αργότερα και μετά την καταστολή των ιουδαϊκών εξεγέρσεων (66-70 και 132-135 μ.Χ.), ο αυτοκράτορας Αδριανός αφαίρεσε το όνομα «Ιουδαία» και μετονόμασε την περιοχή σε Provincia Syria Palaestina, για να απαλειφθεί η εβραϊκή ταυτότητα του χώρου.

Πέμπτος έπαρχος (praefectus) της Ρωμαϊκής Επαρχίας της Ιουδαίας διετέλεσε ο γνωστός μας Πόντιος Πιλάτος (Pontius Pilatus). Η θητεία του διήρκεσε περίπου μία δεκαετία, από το 26 έως το 36 μ.Χ., κατά την περίοδο της βασιλείας του Τιβερίου (14-37 μ.Χ.). Ανήκε στην τάξη των ιππέων. Το όνομα του παραπέμπει σε καταγωγή από την κεντρική Ιταλία, ενώ το επώνυμο κατά πάσα πιθανότητα σχετίζεται με την στρατιωτική του προέλευση.

Οι γνώσεις μας για την οικογένειά του είναι ελάχιστες. Έχοντας ακολουθήσει στρατιωτική καριέρα, διορίστηκε Έπαρχος της Ιουδαίας χάρη στους δεσμούς του με την πραιτοριανή φρουρά.

Οι ιουδαϊκές πηγές (Ιώσηπος, Φίλων) τον περιγράφουν ως άτεγκτο, σκληρό και αδιάφορο στις θρησκευτικές ευαισθησίες των Ιουδαίων

Ασφαλώς, η Ιουδαία ήταν μια δύσκολη Επαρχία, αλλά ο διορισμός ενός Επάρχου, ακόμη και εκεί, είναι δύσκολο να θεωρηθεί ως εκτοπισμός ή υποβάθμιση. Όπως κάθε θέση στην περιφέρεια της Ρωμαϊκής Διοίκησης προσέφερε ευκαιρίες, αλλά είχε και πολλούς κινδύνους. Αλλά τα γεγονότα επέλεξαν για αυτόν τον άσημο αξιωματούχο της ρωμαϊκής διοικητικής ιεραρχίας μια προβεβλημένη θέση.

- Σε ποιες ιστορικές πηγές -ρωμαϊκές, ιουδαϊκές;- και εκκλησιαστικά κείμενα αναφέρεται και ποιές θεωρούνται αξιόπιστες; 

Η ιστορικότητα του προσώπου του Ποντίου Πιλάτου δεν αμφισβητείται, καθώς τόσο οι Ιουδαϊκές όσο και οι Ρωμαϊκές πηγές, όπως και τα αρχαιολογικά ευρήματα, την επιβεβαιώνουν. Τα Ευαγγέλια αφηγούνται τα γεγονότα της δίκης του Κυρίου και η αναφορά στον Ρωμαίο Έπαρχο συσχετίζεται με αυτήν.

Ο αξιόπιστος Ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος (55-120 μ.Χ.) στο έργο του Χρονικά (Annales), αναφέρεται στην σταύρωση του Χριστού από τον Πιλάτο επί αυτοκράτορος Τιβερίου. Αναφέρει χαρακτηριστικά: ὁ Νέρωνας γιὰ νὰ διαψεύσει τὶς σχετικὲς διαδόσεις γιὰ τὴν πυρκαϊὰ τῆς Ρώμης προέβαλε ὡς ὑπευθύνους κάποιους ἀπεχθεὶς γιὰ τὰ ἐγκλήματά τους (flagita), τοὺς ὁποίους ὁ ὄχλος ὀνομάζει χριστιανούς. Τὸ ὄνομά τους δόθηκε σὲ αὐτοὺς ἀπὸ κάποιον Χριστό (Chrestos), ὁ ὁποῖος καταδικάσθηκε σὲ θάνατο ἐπὶ Τιβερίου ἀπὸ τὸν ἀνθύπατο Πόντιο Πιλάτο. Ἀφοῦ ὑποχώρησε γιὰ λίγο ἡ βδελυρὴ αὐτὴ δεισιδαιμονία (superstitio), ἀναβίωσε καὶ πάλι ὄχι μόνο στὴν Ἰουδαία, πηγὴ τῆς συμφορᾶς, ἀλλὰ καὶ στὴν Ρώμη, ὅπου συρρέουν ἀπὸ παντοῦ ὅλα τὰ φρικτὰ καὶ ἐπαίσχυντα. Στὴν ἀρχὴ συνελήφθησαν ὅσοι ὁμολογοῦσαν τὴν πίστη τους, μετὰ δὲ καὶ καθ᾽ ὑπόδειξή τους πλῆθος ἄλλων, οἱ ὁποῖοι κατηγορήθηκαν ὄχι τόσο ὡς ἐμπρηστὲς τῆς πόλης, ὅσο γιὰ τὸ μίσος κατὰ τοῦ ἀνθρωπίνου γένους (Annales XV, 44).

Ο Πιλάτος έπλυνε τα χέρια του δημόσια ως συμβολική πράξη καθαρμού (με ρίζες τόσο στην εβραϊκή όσο και στην ρωμαϊκή θρησκευτική παράδοση)

Την αξιοπιστία του Τάκιτου επιβεβαιώνουν και τα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως η περίφημη «Πέτρα του Πιλάτου», η οποία είναι επιγραφή που ανακαλύφθηκε το έτος 1961 στον αρχαιολογικό χώρο της Καισάρειας της Παλαιστίνης και επιβεβαιώνει το όνομα και τον τίτλο του ως praefectus Iudaeae, αλλά και τα νομίσματα που κόπηκαν κατά τη θητεία του.

Αξιόπιστη πηγή θεωρείται και ο Ιώσηπος Φλάβιος, ο οποίος στα έργα του (Ιουδαϊκή Αρχαιολογία και Ιουδαϊκός Πόλεμος) παρέχει λεπτομερείς αφηγήσεις για τη διοίκηση του Πιλάτου, περιγράφοντας την δράση του και επεισόδια συγκρούσεων. Αντίστοιχα ο ιουδαίος Φίλων ο Αλεξανδρεύς στο έργο του Πρεσβεία προς Γάιον, τον περιγράφει αρνητικά ως σκληρό και διεφθαρμένο. Όπως είναι επόμενο και στις χριστιανικές πηγές (Καινή Διαθήκη), ο Πόντιος Πιλάτος κατέχει ιδιαίτερη θέση. Τα Τέσσερα Ευαγγέλια παρέχουν εκτενείς αφηγήσεις για τον ρόλο του στη δίκη του Κυρίου, παρουσιάζοντάς τον ως διστακτικό αλλά τελικά υποχωρητικό στις πιέσεις του Μεγάλου Ιουδαϊκού Συνεδρίου. Σύντομη αναφορά γίνεται στις Πράξεις των Αποστόλων. Οι αναφορές αν και έχουν θεολογικό περιεχόμενο, προσδιορίζουν τον ιστορικό πυρήνα.

- Πώς άσκησε τα καθήκοντα του ως κυβερνήτης της Ιουδαίας επί μία δεκαετία, ποιες ήταν οι σχέσεις του με τον τοπικό πληθυσμό;

Φαίνεται ότι η δεκαετής διοίκηση του Πιλάτου στην Ιουδαία χαρακτηρίστηκε από σκληρότητα. Οι ιουδαϊκές πηγές (Ιώσηπος, Φίλων) τον περιγράφουν ως άτεγκτο, σκληρό και αδιάφορο στις θρησκευτικές ευαισθησίες των Ιουδαίων. Αυτό είχε ως συνέπεια την αύξηση των Συγκρούσεων.

Οι απόψεις για τον Πόντιο Πιλάτο διαφέρουν σημαντικά

Για παράδειγμα εισήγαγε στρατιωτικά λάβαρα με την εικόνα του αυτοκράτορα στην Ιερουσαλήμ, προκαλώντας μαζικές διαμαρτυρίες που τον ανάγκασαν να τα αποσύρει. Σε άλλη περίπτωση χρησιμοποίησε χρήματα από το θησαυροφυλάκιο του Ναού για την κατασκευή υδραγωγείου, πυροδοτώντας διαδηλώσεις που κατέστειλε βίαια. Επίσης, τοποθέτησε χρυσές αναθηματικές ασπίδες στο παλάτι του Ηρώδη, οι οποίες απομακρύνθηκαν κατόπιν διαταγής του Τιβέριου μετά από διαμαρτυρίες. Γενικά αντιμετώπισε βιαίως διαδηλώσεις και αναταραχές. Η θητεία του διακόπηκε το 36 μ.Χ. όταν μετά την αιματηρή καταστολή συγκέντρωσης Σαμαρειτών στο ιερό για αυτούς όρος Γαριζίν, παύτηκε των καθηκόντων του και εστάλη στη Ρώμη για εξηγήσεις.

- Η περίφημη φράση του στη δίκη του Ιησού «νίπτω τας χείρας μου» έγινε συνώνυμη με την αποποίηση ευθύνης. Ποιό ήταν το πλαίσιο εντός του οποίου ειπώθηκε; (Όλες οι δίκες γίνονταν παρουσία του Ρωμαίου διοικητή και του ιερατείου;)

Στην ρωμαϊκή Ιουδαία, ο εκάστοτε Έπαρχος είχε την ανώτατη δικαστική εξουσία για υποθέσεις που επισύρουν θανατική ποινή (ius gladii). Το Μεγάλο Ιουδαϊκό Συνέδριο πιθανότατα δεν είχε το δικαίωμα να επιβάλει θανατική ποινή χωρίς την έγκριση του Ρωμαίου διοικητή. Σύμφωνα με τα Ευαγγέλια, ο Κύριος δικάστηκε πρώτα από τις Ιουδαϊκές αρχές (Συνέδριο) για θρησκευτικούς λόγους (βλασφημία), και μετά παραδόθηκε στον Πιλάτο με πολιτικές κατηγορίες (εξέγερση, στάση). Η Δίκη πραγματοποιήθηκε δημόσια, στο Πραιτώριο, παρουσία του δικάζοντος Πιλάτου, του κατηγορούμενου Ιησού Χριστού, των κατηγόρων Ιουδαίων (εκπροσώπων του Μεγάλου Ιουδαϊκού Συνέδριο) και πλήθους. Στα Ευαγγέλια παρουσιάζεται ο Πιλάτος να αναγνωρίζει την αθωότητα του Κυρίου, αλλά να υποκύπτει τελικά στην πίεση του όχλου και των ηγετών, διατάσσοντας τη σταύρωση, προκειμένου να αποφύγει ταραχές.

Η φράση του Πόντιου Πιλάτου «νίπτω τὰς χεῖρας μου» αναφέρεται αποκλειστικά στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (27,24). Ο Πιλάτος έπλυνε τα χέρια του δημόσια ως συμβολική πράξη καθαρμού (με ρίζες τόσο στην εβραϊκή όσο και στην ρωμαϊκή θρησκευτική παράδοση), για να δηλώσει ότι αποποιείται την ευθύνη για την καταδίκη του Κυρίου, μεταθέτοντάς την στο πλήθος. Έτσι, διαχρονικά η φράση έλαβε το εννοιολογικό περιεχόμενο της αποποίησης ευθύνης.

- Τι γνωρίζουμε για τη σύζυγο του Πιλάτου και τον ρόλο της στη δίκη, πέρα από την παράδοση, σύμφωνα με την οποία φέρεται να παροτρύνει τον σύζυγό της να μην αναλάβει το βάρος της καταδίκης του Ιησού;

Η σύζυγος του Πιλάτου αναφέρεται μόνο στο Κατά Ματθαίον (27,19), χωρίς να κατονομάζεται. Στέλνει μήνυμα στον Πιλάτο κατά τη διάρκεια της δίκης, λέγοντάς του: «Μηδέν σοι καὶ τῷ δικαίῳ ἐκείνῳ· πολλὰ γὰρ ἔπαθον σήμερον κατ’ ὄναρ δι’ αὐτόν» (Μην αναμειχθείς με αυτόν τον δίκαιο άνθρωπο, γιατί υπέφερα πολύ σήμερα σε όνειρο εξαιτίας του).

Στην μεταγενέστερη γραμματεία διασώζεται το όνομά της, Κλαυδία Πρόκουλα (Claudia Procula). Σε ορισμένες ανατολικές (π.χ. Αιθιοπική, Κοπτική) και απόκρυφες παραδόσεις κατέχει ιδιαίτερα θετική θέση, ως πρόσωπο που αναγνώρισε την αθωότητα και τη θεότητα του Κυρίου, ως Χριστιανή και αγία. Πάντως στην Κωνσταντινούπολη την τιμούσαν ως Αγία και η μνήμη της εορταζόταν στις 27 Οκτωβρίου (Πρόκλη σύζυγος Πιλάτου ἐν εἰρήνῃ τ., SynCon 167).

Ο κ. Ιωάννης Αντ. Παναγιωτόπουλος Καθηγητής Γενικής Εκκλησιαστικής Ιστορίας Τμήμα Θεολογίας, Θεολογική Σχολή, ΕΚΠΑ.

Ο Γάλλος χαράκτης Alphonse François (1814-1888) μετέφερε πίνακα του Gustave Doré (1832-1883), στον οποίο απεικονίζεται η σύζυγος του Πιλάτου να μιλά στον άνδρα της, πριν από τη δίκη του Κυρίου. Η σκηνή είναι πλούσια σε δραματικότητα και ανανέωσε το καλλιτεχνικό ενδιαφέρον για το θέμα στη Δύση τον 19ο και το 20ο αιώνα, τόσο στη ζωγραφική, όσο και στη λογοτεχνία.

- Πότε ήρθε στο φως η λίθινη επιγραφή που είναι γνωστή ως Πέτρα του Πιλάτου;

Η λίθινη επιγραφή, γνωστή ως «Πέτρα του Πιλάτου», ανακαλύφθηκε το έτος 1961 από Ιταλούς αρχαιολόγους, κατά τη διάρκεια ανασκαφών στο ρωμαϊκό θέατρο της Καισάρειας της Παλαιστίνης, γνωστής και ως Καισάρειας της Παράλιας (Caesarea Maritima), η οποία ήταν το διοικητικό κέντρο της Επαρχίας Ιουδαίας κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους.

Η Πέτρα του Πιλάτου, Μουσείο Ισραήλ, Ιερουσαλήμ. (History Museum) (Photo by DeAgostini/Getty Images)

Πρόκειται για ένα ασβεστολιθικό ογκόλιθο, που χρησιμοποιήθηκε ως σκαλοπάτι σε δεύτερη χρήση. Φέρει μερικώς σωζόμενη λατινική επιγραφή που αναφέρεται σε αφιέρωση κτιρίου (πιθανόν ναού, Tiberieum) στον αυτοκράτορα Τιβέριο από τον Πόντιο Πιλάτο. Η επιγραφή επιβεβαιώνει το όνομά του ([...PONTI]US PILATUS) και τον επίσημο τίτλο του ως Έπαρχος της Ιουδαίας ([...PRAEF]ECTUS IUDA[EA]E). Είναι το μοναδικό γνωστό αρχαιολογικό τεκμήριο που επιβεβαιώνει άμεσα την ύπαρξη και τον τίτλο του Πιλάτου.

- Κύριε καθηγητά, είναι αλήθεια ότι οι ερμηνείες/αναγνώσεις των μελετητών για τον βίο και την πολιτεία του παρουσιάζουν τόσο μεγάλες αποκλίσεις ώστε σε κάποιες παραδόσεις ο Πόντιος Πιλάτος εγγράφεται με θετικό πρόσημο και σε άλλες με αρνητικό;

Πράγματι οι απόψεις για τον Πόντιο Πιλάτο διαφέρουν σημαντικά. Οι ιουδαϊκές πηγές (Φίλων, Ιώσηπος) τον παρουσιάζουν ως σκληρό, ασεβή, διεφθαρμένο και βίαιο. Η δυτική χριστιανική παράδοση και πολλοί ιστορικοί, αν και αναγνωρίζουν τη διστακτικότητά του στα Ευαγγέλια, τον θεωρούν τελικά υπεύθυνο για τον θάνατο του Ιησού λόγω δειλίας, καιροσκοπισμού και πολιτικής σκοπιμότητας. Η πράξη της νίψης των χεριών ερμηνεύεται συχνά ως κυνική αποποίηση ευθύνης.

Από την άλλη, σε ορισμένες ανατολικές χριστιανικές παραδόσεις, κυρίως η Κοπτική και η Αιθιοπική Εκκλησία, τον αντιμετωπίζουν με συμπάθεια, φτάνοντας στο σημείο να τον τιμούν ως άγιο (μαζί με τη σύζυγό του). Αυτό βασίζεται στην ευαγγελική μαρτυρία για την αναγνώριση της αθωότητας του Κυρίου, και σε μεταγενέστερους θρύλους περί μετάνοιας ή και μεταστροφής του στον Χριστιανισμό. Αυτές οι αποκλίσεις αντανακλούν τις διαφορετικές πηγές, τις θεολογικές ερμηνείες και τις πολιτισμικές προσλήψεις του προσώπου του ανά τους αιώνες.

Το κλίμα με το καλύτερο τρόπο μας αποδίδει η διήγηση του Μαρτυρίου του Αγίου Λογγίνου. Όπως είναι γνωστό, ο Άγιος Λογγίνος ήταν εκατόνταρχος την εποχή του Τιβερίου Καίσαρα και καταγόταν από την Καππαδοκία. Κατά την παραμονή του στην Ιουδαία μαζί με τον Πιλάτο, του ανατέθηκαν διάφορες υπηρεσίες κατά το Πάθος του Κυρίου, όπως και να φυλάξει τον Τάφο Του μαζί με μια φρουρά στρατιωτών. Όταν είδε τα θαυμαστά γεγονότα που συνέβησαν κατά τη Σταύρωση του Χριστού (τον σεισμό, το σκοτάδι του ήλιου, το άνοιγμα των ταφών, την ανάσταση νεκρών, τις σχισμένες πέτρες), αναφώνησε: Αληθινά, αυτός ήταν Υιός του Θεού (Ματθ. 27,54). Καθώς συνέχισε να φυλάει τον Τάφο μαζί με τους στρατιώτες του, έγινε μάρτυρας της Ανάστασης του Κυρίου. Αποποιήθηκε μάλιστα, χρήματα που του προσέφεραν οι Ιουδαίοι για να διαδώσει ψέματα σχετικά με την Ανάσταση. Εγκατέλειψε την στρατιωτική του θέση και έφυγε από την πατρίδα του μαζί με δύο άλλους στρατιώτες, που αργότερα μαρτύρησαν κι αυτοί μαζί του. Από τότε άρχισε να διαδίδει την χριστιανική πίστη.

Οι Ιουδαίοι, μόλις το έμαθαν αυτό, έπεισαν τον Πιλάτο, δωροδοκώντας τον και με άλλες υποσχέσεις, να γράψει αναφορά στον Τιβέριο Καίσαρα κατηγορώντας τον Λογγίνο ότι εγκατέλειψε το στρατιωτικό του αξίωμα και κήρυσσε κάποιον Χριστό ως βασιλιά στα έθνη. Κατόπιν διαταγής του Καίσαρα, ο Λογγίνος και οι δύο στρατιώτες που ήταν μαζί του μαρτύρησαν. Το κεφάλι του Λογγίνου μεταφέρθηκε στα Ιεροσόλυμα, ώστε οι Ιουδαίοι να έχουν απόδειξη του θανάτου του και ο Πιλάτος να λάβει τα χρήματα που του είχαν υποσχεθεί (SynCon 141).

Related...Ναός της Αναστάσεως: To εμβληματικό μνημείο και τα ίχνη της ιστορίας 17 αιώνωνΤα κόκκινα αυγά του Πάσχα, οι αρχαίες ρίζες και τα έθιμα που χάνονται στα βάθη του χρόνουΚαι έλαμψε Φως