Πρέπει οι ταινίες να λένε την αλήθεια;

Η τελευταία αφορμή είναι ο «Ναπολέων» του Ρίντλεϊ Σκοτ. Μία ακόμα κινηματογραφική βιογραφία, όπου πολλοί αναζητούν την ιστορική αλήθεια. Από κοντά και «Ο μαέστρος» του Μπράντλεϊ Κούπερ, η βιογραφία του Λέοναρντ Μπέρνσταϊν, για την οποία ήδη μέρος της κριτικής έγραψε ότι αποκρύπτει τη σχέση του με τον Δημήτρη Μητρόπουλο. Πρέπει οι κινηματογραφικές δημιουργίες να λένε και να γράφουν την ιστορική αλήθεια; Ή μέρος της γοητείας τους είναι ακριβώς το βλέμμα του σκηνοθέτη;

Τη γνώμη τους καταθέτουν ο κινηματογραφικός κριτικός των «ΝΕΩΝ» και του «ΒΗΜΑΤΟΣ» Γιάννης Ζουμπουλάκης και ο σκηνοθέτης Γιάννης Σμαραγδής, ο οποίος έχει γυρίσει τις βιογραφίες των Ελ Γκρέκο, Κωνσταντίνου Καβάφη, Νίκου Καζαντζάκη, Ιωάννη Βαρβάκη και αυτό τον καιρό ετοιμάζει εκείνη του Ιωάννη Καποδίστρια.

H κινηματογραφική βιογραφία είναι ένα από τα πιο δημοφιλή είδη κινηματογράφου και συγχρόνως ένα από το πιο δύσκολα. Για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, οι περισσότεροι περιμένουν με το «τουφέκι στο χέρι» να βρουν ιστορικά λάθη στην ταινία – και συνήθως υπάρχουν. Και δεύτερον, επειδή είναι κυριολεκτικά αδύνατον σε μια ταινία να συμπεριληφθούν τα πάντα για το πρόσωπο που βιογραφείται, αυτό σημαίνει ότι αναπόφευκτα θα υπάρξουν αντιρρήσεις για το τι πέρασε και τι όχι μέσα στην ταινία, ανάλογα φυσικά με τη γνώμη του καθενός για το πρόσωπο που βιογραφείται και τις προτεραιότητες που ο καθένας μας έχει στο μυαλό του για το πρόσωπο.

Για παράδειγμα στον πρόσφατο «Μαέστρο» του Μπράντλεϊ Κούπερ που αυτή την εποχή παίζεται στις αίθουσες, δεν αναφέρεται κάτι για τη σχέση του Λέοναρντ Μπέρνσταϊν με τον Δημήτρη Μητρόπουλο και αυτό, για κάποιους, ενδεχομένως να προκαλεί ενστάσεις.

Ξεχνάμε όμως ότι ο κινηματογράφος μυθοπλασίας δεν είναι κινηματογράφος τεκμηρίωσης, δηλαδή ντοκιμαντέρ, καθώς επίσης ότι μια βιογραφική ταινία δεν είναι 100% η ζωή του προσώπου που βιογραφείται αλλά η ματιά για τη ζωή του από έναν άλλο άνθρωπο, εν προκειμένω τον σκηνοθέτη. Ο Πάμπλο Λαρέν δεν βρισκόταν μέσα στα Ανάκτορα του Μπάκιγχαμ όταν ζούσε η λαίδη Νταϊάνα, όμως έχει το καλλιτεχνικό δικαίωμα, κρίνοντας από τα όσα ξέρει, να πει τι μπορεί να συνέβαινε εκεί μέσα και αυτό έκανε στη «Spencer». Ο Ρίντλεϊ Σκοτ δεν έζησε στον 19ο αιώνα αλλά πιστεύει ότι η Ιωσηφίνα έπαιξε καίριο ρόλο στη ζωή και το έργο του Ναπολέοντα Βοναπάρτη και αυτό είπε στον «Ναπολέοντα» που παίζεται επίσης στις αίθουσες. Και πάει λέγοντας. Προσωπικά προτιμώ αυτού του τύπου τις κινηματογραφικές βιογραφίες από τη βαρετή αντιγραφή σε εικόνες πληροφοριών από την Wikipedia, αν και έχουν υπάρξει περιπτώσεις κινηματογραφικών βιογραφιών όπως ο «Γκάντι» και ο «Τσάπλιν» του Ρίτσαρντ Ατένμπορο που επίσης με κράτησαν. Παρακολουθώντας μια βιογραφική ταινία δεν με ενδιαφέρει να διαβάσω την Wikipedia. Με ενδιαφέρει να δω πώς έχει εκλάβει το πρόσωπο με το οποίο ασχολείται ο/η δημιουργός της ταινίας και αν, τελικά, έκανε μια καλή ταινία πάνω του.

Ο Αϊνστάιν έλεγε ότι «το πιο όμορφο πράγμα που βιώνουμε είναι το μυστήριο. Είναι η πηγή όλης της αληθινής τέχνης και της επιστήμης». Και το μεγαλύτερο μυστήριο του σύμπαντος μοιάζει να είναι ο Ανθρωπος. Πλην όμως ένα γοητευτικό μυστήριο. Στην πραγματικότητα το κέντρο της αγαθής τέχνης ήταν, είναι και θα είναι η αναζήτηση της κατανόησης. ΤΙ είναι ο Ανθρωπος.

Το ερώτημα που έθεσε με σαφήνεια ο Γκογκέν: «Από πού ερχόμαστε; Τι είμαστε; Πού πάμε;».

Και ενώ μοιάζει η ουσία της ύπαρξης να είναι απλή, δηλαδή ο άνθρωπος κατά βάση έχει να διασχίσει τα μεγάλα πελάγη του καλού και του κακού και πάνω από όλους ο μέγας Κριτής, ο ακίνητος κινητής του σύμπαντος, του Αριστοτέλη, ο κάθε άνθρωπος παραμένει ένας μυστηριώδης κόσμος. Εξ αυτού το «τι είναι άνθρωπος» εδώ και αιώνες τίθεται ασταμάτητα ως σταθερό ερώτημα πρωτίστως στην Αρχαία Τραγωδία και βεβαίως στη μεγάλη ποίηση όπως το «τι είναι Θεός, τι μη Θεός και τι το ανάμεσό τους» του Γιώργου Σεφέρη.

Ο κινηματογράφος, η μεγάλη λαϊκή τέχνη των καιρών μας και με τεράστια επιρροή στην ψυχή, εμπεριέχει όλες τις προηγούμενες τέχνες και δεν θα μπορούσε να μην ασχοληθεί με τον άνθρωπο. Εξού και οι βιογραφίες που από την έναρξη του παγκόσμιου κινηματογράφου εμφανίζονται σχεδόν, ως ξεχωριστό είδος. Τι είναι λοιπόν μια βιογραφία μέσω του κινηματογράφου; Μα η προσπάθεια ενός σκηνοθέτη να κατανοήσει τι είναι ο ίδιος, κινηματογραφώντας κάποιο άλλο πρόσωπο. Στην πραγματικότητα μια κινηματογραφική βιογραφία είναι συγχρόνως ο κινηματογραφούμενος ήρωας και ο σκηνοθέτης που βιογραφεί…

Δηλαδή ο «Αντρέι Ρουμπλιόφ», ένα τεράστιο κινηματογραφικό αριστούργημα του Αντρέι Ταρκόφσκι, είναι βεβαίως η βιογραφία του μεγάλου ρώσου ζωγράφου αλλά συγχρόνως είναι και η εσωτερική περιπέτεια, η αγωνιώδης περιπέτεια του Ταρκόφσκι να κατανοήσει τι είναι ο ίδιος. Να κατανοήσει.

Ο κινηματογράφος δεν καταγράφει πραγματικότητες, καταγράφει συναισθηματικές πραγματικότητες, όπως λέει ο Φεντερίκο Φελίνι. Ο σκηνοθέτης του κινηματογράφου δεν βιογραφεί τα πραγματικά περιστατικά του βιογραφούμενου αλλά τη συναισθηματική προσέγγιση του σκηνοθέτη προς τα πραγματικά περιστατικά της ζωής του προσώπου.

Στην πραγματικότητα όλα γυρίζουν στον μεγαλειωδώς υψιπετή στοχασμό του Οδυσσέα Ελύτη «πως Μετέωρα όλα, και βαθύς ο θόρυβος της ρόδας μέσα στη νύχτα».