Η ηθικότητα και το ροδάκινο

Μου αρέσουν τα μανάβικα και τα φρούτα εποχής· αυτή η μικρή επαφή με τα γεννήματα της φύσης με γαληνεύει. Πότε πότε παρασύρομαι κοιτάζοντάς τα σε ωφέλιμο αναστοχασμό. Προχτές έβλεπα υπέροχα ροδάκινα και νεκταρίνια και ο νους μου πήγε στον σπουδαίο ολλανδό ανθρωπολόγο και μελετητή της συμπεριφοράς των πρωτευόντων, Φρανς ντε Βάαλ (1948-2024)· επινόησε τον όρο «θεωρία του επιχρίσματος» ή της επικάλυψης ή του βερνικιού (veneer theory) για να αποδώσει περιγραφικά τη χομπσιανή άποψη περί την ανθρώπινη ηθικότητα (morality), την οποία απορρίπτει ενεργά.

Αυτή η θεωρία μάς λέει ότι η ανθρώπινη ηθική είναι ένα λεπτό πολιτισμικό επίχρισμα που κρύβει μια υποβόσκουσα εγωιστική και κτηνώδη φύση· υπονοεί ότι χωρίς τον πολιτισμό οι άνθρωποι θα διολίσθαιναν σε ιδιοτελείς συμπεριφορές. Η θεωρία υποστηρίζει ότι η ηθικότητα δεν αποτελεί θεμελιώδες συστατικό της ανθρώπινης φύσης, αλλά μάλλον μια επιφανειακή προσαρμογή. Ο άνθρωπος δεν είναι φύσει καλός, υποστήριζε ο άγγλος πολιτικός φιλόσοφος Τόμας Χομπς (1588-1679), αλλά από τη φύση του εγωιστής ηδονιστής· καθώς τα ανθρώπινα κίνητρα, στη φυσική κατάστασή τους, καθοδηγούνται από αδυσώπητο προσωπικό συμφέρον· αν δεν ελέγχονταν, θα είχαν άκρως καταστροφικές συνέπειες. Θυμίζω ότι ο Χομπς συνέλαβε πρώιμα και ανέπτυξε εμπεριστατωμένα τη «θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου», τον μηχανισμό που δικαιολογεί πολιτικές αρχές ή ρυθμίσεις με βάση τη συμφωνία που θα συναπτόταν μεταξύ λογικών, ελεύθερων και ίσων ανθρώπων (Περί του Πολίτη, Ζήτρος, 2015).

Ο Χομπς υποστήριξε ότι η ηθική δεν βασίζεται σε θεϊκές εντολές ή στην εγγενή ανθρώπινη υπόσταση, αλλά στην ανάγκη αποφυγής της «κατάστασης της φύσης», ενός υποθετικού αέναου πολέμου (Bellum omnium contra omnes), ζώντας έναν βίο μοναχικό, φτωχό, δυσάρεστο, κτηνώδη και σύντομο. Πίστευε ότι τα άτομα, καθοδηγούμενα από την αυτοσυντήρηση και την εξουσία, παρακινούνται να ακολουθήσουν τους ηθικούς νόμους για να δημιουργήσουν μια σταθερή κοινωνία και να αποτρέψουν αυτή την κατάσταση πολέμου. Κοντολογίς, η ηθικότητα είναι σαν ροδάκινο, με έναν μεγάλο σκληρό πυρήνα που περικλείει όλη τη μοχθηρότητα του σκοτεινού εαυτού, περιβάλλεται από τη νόστιμη σάρκα της κακίας της ύπαρξής μας και μονάχα από πάνω ένας λεπτότατος υμένας του πολιτισμού μας στέκει σαν επίχρισμα για να μας αποτρέπει από το να σφαζόμαστε σε καθημερινή βάση. Η ηθική είναι ένα πολιτισμικό κατασκεύασμα που καλύπτει τον εγγενή κτηνώδη εγωισμό μας. Ο Ντε Βάαλ (Our Inner Ape, Granta, 2005) και άλλοι υποστηρίζουν ότι η θεωρία του επιχρίσματος δεν ισχύει, παραθέτοντας τεκμήρια για την ύπαρξη φιλοκοινωνικών συμπεριφορών, έμφυτων στους ανθρώπους και σε άλλα ζώα. Στοιχεία από τη μελέτη πρωτευόντων δείχνουν ότι η ενσυναίσθηση, ο αλτρουισμός και η συνεργασία δεν είναι απλώς πολιτισμικές κατασκευές, αλλά έχουν βιολογική θεμελίωση.

Οι Λατίνοι, ωστόσο, ισχυρίζονταν πως ο άνθρωπος είναι λύκος για τον συνάνθρωπό του. Ο Ζίγκμουντ Φρόιντ (1856-1939) συμφώνησε με την παροιμία, γράφοντας στο έργο του Ο πολιτισμός ως πηγή δυστυχίας (Επίκουρος, 2012) ότι οι άνθρωποι δεν είναι ευγενικά πλάσματα, που θέλουν να τους αγαπούν και το πολύ πολύ να μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους αν τους επιτεθούν· αντίθετα, είναι πλάσματα που στα ενστικτώδη προσόντα τους ελλοχεύει περισσή επιθετικότητα. Βλέπουν τον γείτονά τους όχι μόνο ως έναν εν δυνάμει βοηθό ή σεξουαλικό αντικείμενο, αλλά και ως κάποιον που τους βάζει σε πειρασμό να ικανοποιήσουν πάνω του την επιθετικότητά τους, να εκμεταλλευτούν την ικανότητά του για εργασία χωρίς αποζημίωση, να τον χρησιμοποιήσουν σεξουαλικά χωρίς τη συγκατάθεσή του, να αρπάξουν τα υπάρχοντά του, να τον ταπεινώσουν, να του προκαλέσουν πόνο, να τον βασανίσουν και να τον σκοτώσουν… Ηomo hominis lupus est. Ποιος θα αμφισβητούσε αυτόν τον ισχυρισμό έχοντας κάποια εμπειρία ζωής ή διαβάζοντας Ιστορία; Επιστρέφοντας στο παρόν και επειδή το καλοκαίρι προσφέρεται για ραστώνη με συνδυασμό τερπνού και ωφελίμου, θα πρότεινα για το τερπνό γευστικά ροδάκινα και για το ωφέλιμο την Ιστορία του Βιολογικού Πολέμου: ιατρικές, βιοηθικές και κοινωνικές προεκτάσεις (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2025) του μάχιμου γιατρού Γιάννη Νικολακάκη.

Ο Κώστας Θεολόγου είναι διευθυντής του Τομέα Ανθρωπιστικών, Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου της Σχολής ΕΜΦΕ ΕΜΠ