Η εποχή της καταστροφής

Εχουμε συνηθίσει να συζητούμε για τα στοιχεία πολυεπίπεδης κρίσης που σφραγίζουν την κατάσταση γύρω μας σε τέτοιο βαθμό που η λέξη «πολυκρίση», που εισήγαγε ο Ανταμ Τουζ, έχει αρχίσει να γίνεται τμήμα του καθημερινού μας λεξιλογίου. Ομως, ακόμη και αυτή δεν παύει να είναι περισσότερο μια περιγραφή ενός συμπτώματος παρά ανάλυση και προσπάθεια πιο συνθετικής προσέγγισης της κατάστασης με την οποία αναμετριόμαστε.

Αυτό ακριβώς προσπαθεί να κάνει ο Αλεξ Καλλίνικος, ομότιμος καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο King’s College στο Λονδίνο, στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «The New Age of Catastrophe» (Η νέα εποχή της καταστροφής) που κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα από τις εκδόσεις Polity. Ο τίτλος του βιβλίου αποτελεί έναν φόρο τιμής στον Ερικ Χόμπσμπομ, που χρησιμοποίησε τη φράση «η εποχή της καταστροφής» για να περιγράψει την περίοδο ανάμεσα στο 1914 και το 1945 και ο Καλλίνικος, αφού ανακεφαλαιώσει την περίοδο εκείνη που σφραγίστηκε από δύο παγκόσμιους πολέμους, μία βαθιά οικονομική κρίση αλλά και επαναστάσεις, εντοπίζει τον πυρήνα της σημερινής συνθήκης στη σύμπτωση τεσσάρων δομικών κρίσεων που όλες σχετίζονται με τη δυναμική του σύγχρονου καπιταλισμού.

Η πρώτη σχετίζεται με την καταστροφή της φύσης. Ο Καλλίνικος στέκεται στην κλιματική αλλαγή, τη «μεγαλύτερη αρνητική εξωτερικότητα στην ανθρώπινη ιστορία» (σ. 35), αλλά και το συνολικότερο πρόβλημα της εμπορευματοποίησης της φύσης, που μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα, στοιχείο που είχε ήδη εντοπίσει και ο Μαρξ, όταν μιλούσε για το «μεταβολικό ρήγμα». Στέκεται, όμως, και στην εμπειρία της πανδημίας που μπορεί να είναι το πρώτο παράδειγμα τέτοιων επιδημιών που έχουν να κάνουν και με το πώς η βιομηχανοποιημένη γεωργία διευκολύνει το άλμα παθογόνων από τους παραδοσιακούς ξενιστές τους στους ανθρώπους, αλλά και τον τρόπο που οι κοινωνικές ανισότητες διαμορφώνουν μια ταξικά άνιση ευαλωτότητα στον ιό.

Η στασιμότητα της οικονομίας

Η δεύτερη κρίση αφορά τη μεγάλη στασιμότητα της παγκόσμιας οικονομίας, ιδίως των αναπτυγμένων καπιταλιστικών οικονομιών, που αποτυπώθηκε στην αναιμική ανάκαμψη μετά την κρίση του 2008. Ως αντίδραση ήρθε καταφυγή στον «τεχνοκρατικό κεϋνσιανισμό» των προγραμμάτων «ποσοτικής χαλάρωσης» που υιοθέτησαν οι κεντρικές τράπεζες, που όμως δεν σηματοδότησε μια συνολική εγκατάλειψη του νεοφιλελευθερισμού, εάν κρίνουμε από τον τρόπο που επέλεξαν τελικά κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες να απαντήσουν στην επιστροφή του πληθωρισμού.

Η τρίτη κρίση αφορά την εμφάνιση νέων ρηγμάτων στο διεθνές σύστημα. Ο Καλλίνικος θεωρεί ότι έχουμε δύο τάσεις που συναρθρώνονται. Η πρώτη αφορά την ηγεμονική υποχώρηση των ΗΠΑ ύστερα από τη φαινομενική μονοκρατορία τους μετά το 1991, υποχώρηση που αποτυπώθηκε στην απαγκίστρωση από τις μεγάλες πολεμικές επιχειρήσεις της δεκαετίας του 2000 στο Αφγανιστάν και το Ιράκ. Η δεύτερη αφορά τη νέα αντιπαλότητα με την Κίνα, αυτό το ρήγμα στην παγκοσμιοποίηση παρά τη διατήρηση υψηλού βαθμού αλληλεξάρτησης ανάμεσα στην αμερικανική και την κινεζική οικονομία, αντιπαλότητα που έρχεται να συνδυαστεί με διάφορες περιφερειακές συγκρούσεις με πιο χαρακτηριστική αυτή του πολέμου στην Ουκρανία, που με τη σειρά της έχει οδηγήσει σε μια συνολική παγκόσμια πόλωση.

Η τέταρτη κρίση αφορά την πολιτική και ο Καλλίνικος επικεντρώνει στον τρόπο που αναδύεται η Ακρα Δεξιά – για πρώτη φορά από τη δεκαετία του 1930 – σε σημαντικό παράγοντα στην παγκόσμια πολιτική σκηνή, τον τρόπο που μπορεί να εκμεταλλεύεται και να χειραγωγεί ένα μέρος της οργής για τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές και να επενδύει σε έναν εθνικιστικό, ρατσιστικό και συντηρητικό λόγο. Ο Καλλίνικος στέκεται ιδιαίτερα στο πώς οι ΗΠΑ κινδυνεύουν να είναι ο αδύναμος κρίκος σε αυτή την επιστροφή της Ακρας Δεξιάς, συμπεριλαμβανομένου του ενδεχομένου ενός ιδιότυπου «εμφυλίου πολέμου» κυρίως με την ανάδειξη ορισμένων Πολιτειών σε προπύργια μιας ιδιαίτερα επιθετικής ακροδεξιάς πολιτικής σε ζητήματα όπως η απαγόρευση των αμβλώσεων ή η υπεράσπιση μιας «λευκής» ταυτότητας.

Δύο πεδία συγκρούσεων

Απέναντι σε αυτή τη συνθήκη από πού μπορεί να έλθει η ελπίδα; Ο Καλλίνικος εντοπίζει καταρχάς δύο πεδία μεγάλων συγκρούσεων που μπορούν να διαμορφώσουν έναν διαφορετικό συσχετισμό δύναμης. Το ένα είναι οι μεγάλες κινητοποιήσεις γύρω από έμφυλα ζητήματα, συμπεριλαμβανομένων αυτών που συγκρούονται με την ετεροκανονιστικότητα, την ώρα που η Ακρα Δεξιά κατεξοχήν κινείται σε μια αντιφεμινιστική κατεύθυνση. Το άλλο είναι οι κινητοποιήσεις ενάντια στον ρατσισμό, με αποκορύφωμα το κίνημα Black Lives Matter, και η δυναμική των ευρύτερων συμμαχιών που διαμορφώνουν. Ο Καλλίνικος επιμένει ότι τα κινήματα αυτά αποτυπώνουν την ανάγκη για συνολικότερες πολιτικές λύσεις στα κοινωνικά προβλήματα. Τα συνδυάζει μάλιστα με την τεράστια πρόκληση της απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα, για να δείξει ότι αυτό που προκύπτει είναι ακριβώς η ανάγκη για σύγχρονες μορφές συμμετοχικού δημοκρατικού σχεδιασμού ως απάντηση στα υπαρκτά όρια της αγοράς, στοιχείο που ταυτόχρονα αναδεικνύει κατά τη γνώμη του γιατί η υπέρβαση του καπιταλισμού μπορεί να σημαίνει διεύρυνση και όχι περιορισμό της δημοκρατίας.

Ανάμεσα στην καταστροφή και την εξέγερση

Ο Καλλίνικος θεωρεί ότι οι πολυδιάστατες δυναμικές κρίσεις που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα, δημιουργούν ρήγματα που αντιπροσωπεύουν ταυτόχρονα την καταστροφή και τη δυνατότητα της εξέγερσης. Τα γεωπολιτικά ρήγματα, η ενεργειακή κρίση, ο πληθωρισμός διαμορφώνουν εκρηκτικό μείγμα και θα οδηγήσουν σε μεγάλα κινήματα, την ώρα που προκλήσεις όπως η κλιματική αλλαγή αφορούν τη σωτηρία της ανθρωπότητας. Ο μετασχηματισμός των εκρήξεων σε αγώνα για τον κοινωνικό μετασχηματισμό καθίσταται κρίσιμη προτεραιότητα.