Διονύσης Σαββόπουλος: Με το ροκ του μέλλοντός του

Τον Απρίλιο του 2024 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αιώρα μια έκδοση με 34 τραγούδια του Διονύση Σαββόπουλου, μεταφρασμένα στα αγγλικά από τον καθηγητή Μεταφρασεολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ντέιβιντ Κόνολι. Ο τίτλος δεν θα μπορούσε να είναι πιο δηλωτικός για τη γέφυρα ανάμεσα στις γλώσσες, τα μουσικά είδη και την πρόταση που κατέθεσε ήδη στις αρχές της δεκαετίας του 1970 ο κορυφαίος τραγουδοποιός: «The rock song of our tomorrow» – «Το ροκ του μέλλοντός μας». «Εξηλεκτρισμένος καρπός της πολιτισμικής επανάστασης της δεκαετίας του ’60, ισχυρός αναμεταδότης των σεισμικών δονήσεων των ετών που ακολούθησαν την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974 ή διαχρονικές μελωδίες που ήδη έθρεψαν τρεις διαδοχικές γενιές» επισήμανε στο προλογικό σημείωμα ο Δημήτρης Καράμπελας, ο οποίος έχει συμπεριλάβει αναπόφευκτα τη ροκ διάσταση στη μουσική του Σαββόπουλου στη μελέτη του που κυκλοφορεί αναθεωρημένη (εκδ. Μεταίχμιο, 2024).

Στις 30 Μαρτίου 1971 κυκλοφορεί ο «Μπάλλος» («Παλιάτσος κι ο ληστής», «Κιλελέρ», «Ερχεται βροχή, έρχεται μπόρα» κ.ά.) εγκαινιάζοντας μια δεκαετία πυκνή όσον αφορά τα μεγάλα τραγούδια, αλλά και την κατάθεση νοημάτων (αυτή που αναδεικνύει και το φιλμ του 1975 «Χαίρω πολύ, Σαββόπουλος» του Λάκη Παπαστάθη, το οποίο παρουσιάστηκε πρόσφατα από την ΕΡΤ). Το 1972 έρχεται το «Βρώμικο ψωμί» με το «Ζεϊμπέκικο», το «Αγγελος εξάγγελος» (το τραγούδι του Μπομπ Ντίλαν «The wicked messenger» σε διευρυμένη διασκευή), το «Ελσα, σε φοβάμαι», το «Δημοσθένους λέξις» και η 12λεπτη «Μαύρη θάλασσα». Σε αυτή, γράφει ο Καράμπελας, «ο τραγουδοποιός αρχίζει να παραμιλά σχήματα και μορφές της παράδοσης, προσπαθώντας όχι πλέον να τα καταγγείλει, αλλά να φτάσει στην πνευματική ρίζα τους… Συνθέτει, σχεδόν “άθελά του”, ένα κράμα ροκ και δημοτικού τραγουδιού, απέχοντας από κάθε προσπάθεια ένταξης στο ρεύμα της “έντεχνης” ελληνικής μουσικής, με την οποία δεν θα μπορούσε παρά να προσπαθήσει να προστατευθεί, να κατοχυρωθεί, κι όχι να εκφράσει την αδυναμία του να πλάσει μια μορφή όπου θα κατοικούσε ξανά η χαμένη πνευματικότητα… Η “δουλειά” του είναι ν’ αφήσει τη φόρμα να μιλήσει και ν’ αφουγκραστεί τι έχει να του πει, τη στιγμή που την παίρνει στα χέρια του και προσπαθεί να ξυπνήσει την ψυχή της απ’ τον χιλιετή ύπνο της. Μια ψυχή που τινάζεται ξαφνικά μέσα στο τραγούδι, μέσ’ απ’ τα ηλεκτρικά όργανα και τις κραυγές, τις ψυχεδελικές μεταμορφώσεις, τις παύσεις, τα ξεχειλίσματα και το γυναικείο φλάουτο».

ΡΟΚ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ. Ο ίδιος ο τραγουδοποιός έχει υποστηρίξει πολλές φορές στο παρελθόν την ανάγκη για «συνθέτες»  –με την έννοια της ανάμειξης των ειδών – και όχι «καθοδηγητών» που επιβάλλουν ένα άκουσμα ή έναν μονοδιάστατο ήχο. Το επισημαίνει αρκετά νωρίς, τον Σεπτέμβριο του 1975, ο Χρήστος Βακαλόπουλος στο «Ζωντάνεμα απολιθωμένων δομών»: «Θα πρέπει… να ανακαλύψουμε τη σύνθεσή του με το ρεμπέτικο, το δημοτικό, την παράδοση, αλλά και με το ροκ, την ποίηση του Ντίλαν. Η σύνθεση αυτή, που στηρίζεται στο ζωντάνεμα (κι όχι στην αναπαράσταση) της παράδοσης και στο πάντρεμά της με τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα στην πιο καθημερινή της μορφή, επιχειρεί τον προσδιορισμό των βιωμάτων μιας εποχής». Το βίωμα στο επίκεντρο αυτής της ροκ ελληνικότητας αναδεικνύει και ο καθηγητής Νεοελληνικών και Πολιτισμικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Δημήτρης Παπανικολάου στον δικό του πρόλογο της Αιώρας: «Ο Σαββόπουλος είναι ο έλληνας καλλιτέχνης που έφτασε εγγύτερα στο να αποτυπώσει στα τραγούδια του τη μακρά δεκαετία του ’60 ως ιδιαίτερη εμπειρία».

Φυσικά έχει νόημα πώς ο ίδιος ο δημιουργός περιγράφει εκείνη την περίοδο. Αξίζει να καταθέσουμε, για παράδειγμα, αυτό που ο Φώντας Τρούσας έχει επισημάνει κατ’ επανάληψη στη σχετική συζήτηση ανασύροντας τη συνέντευξη του Σαββόπουλου στον Μιχαήλ Μήτρα, που δημοσιεύτηκε στον τόμο «Χρονικό 1972» του Καλλιτεχνικού Πνευματικού Κέντρου «Ωρα»: «Πιστεύω πως Ελληνας δεν είναι ο κάτοικος ενός συγκεκριμένου γεωγραφικού χώρου. Είμαι ένας Ελλην ο οποίος παίζει ροκ. Ροκ, διότι νοιώθω ροκ – όπως λέμε “νιώθω χτυπημένος”. Το ροκ δεν είναι τόσο φόρμα όσο είναι μάλλον ένα αλφαβητάρι ή είναι μια φόρμα ατελής – ευτυχώς – της οποίας οι ρωγμές επιτρέπουν να φαίνεται η από μέσα αιμορραγία» (diskoryxeion.blogspot.com, 17 Φεβρουαρίου 2015, lifo.gr, 8 Μαρτίου 2015). Αλλά αξίζει να θυμηθούμε και την περιγραφή του τραγουδοποιού για τη γέννηση της «Μαύρης θάλασσας»: «Μου είχε κολλήσει ένας ζωηρός σκοπός απ’ τη Θράκη που τον βρόνταγε στο σαντούρι του ο Αριστείδης Μόσχος… Πήρα τον σκοπό, τον “έσπασα” – τον “αποδόμησα”, λένε σήμερα – και απ’ τα θραύσματά του έφτιαξα νέο τραγούδι που μιλάει για μια νεκρή παράδοση και για την πίστη στο ξαναφανέρωμα της ουσίας της υπό νέα μορφή…Μεγάλο ρόλο παίζει η Στέλλα Γαδέδη. Την είχα ακούσει στο Γερμανικό Ινστιτούτο, στις “Βραδιές σύγχρονης μουσικής”, να παίζει στο φλάουτο το “Πυκνότης 21.5” του Εντγκάρ Βαρέζ. Της έγραψα ένα σόλο, αλλά η Στέλλα το πλούτισε, πρόσθεσε αυτοσχεδιαστικά μέρη, άκουγες αίφνης τρία φλάουτα!. Αλλά και τα άλλα παιδιά ήταν απίστευτα. Ο Γαβαλάς, ο Καραμήτρος, ο Βαγγέλης Γερμανός, ο Θεολόγος Στρατηγός. Το όνομα του γκρουπ: Λαιστρυγόνα. Το μπάσο βρυχάται, τα τύμπανα μαίνονται, οι κιθάρες και το φλάουτο φτιάχνουν ένα ηλεκτροφόρο δίχτυ από όπου δεν μπορείς να βγεις».

ΜΑΡΙΖΑ ΚΩΧ

«Προς τα αγαπημένα παιδιά της ροκ σκηνής του ’70»

Αχ, πού είσαστε αγαπημένα μας παιδιά της ροκ σκηνής του ’70. Εσείς που φτιάξατε την εικόνα του Παύλου Σιδηρόπουλου, του Διονύση Σαββόπουλου, της Μαρίζας Κωχ κι όσων αναφέρονται στο όνομά σας; Σαν λαγωνικά σας ψάξαμε, σας βρήκαμε γύρω από τον πατριάρχη Πουλικάκο και τους Socrates. Ενα φωτεινό σμήνος τα παιδιά της ροκ μουσικής, που ακούγανε κρυφά μέσα στη χούντα τους λαθραίους δίσκους που έφταναν εδώ, κρυμμένους στον πάτο της βαλίτσας φανατισμένων ταξιδιωτών της ροκ σκηνής από τον έξω κόσμο, συχνά πρώτες κόπιες, όπως και αυτές που κουβαλούσα εγώ και βρίσκονται σήμερα στο αρχείο του Μπόσκο.

Ηταν η στιγμή της παγκόσμιας άνθησης της μουσικής με κατευθείαν τροφοδότηση την έκρηξη ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, της μουσικής που άφησε πίσω το rock and roll με την εξέλιξή του σε ποπ μουσική και μίλησε και για την πολιτική κατάσταση της εποχής. Ανάμεσα στον Φρανκ Ζάπα, τον Μπομπ Ντίλαν, την Τζόαν Μπαέζ, τους Deep Purple, την Τζάνις Τζόπλιν, μπήκαμε και εμείς στον χορό. Με τα δικά μας μουσικά τσακάλια. Και τολμώ να πω τον κορυφαίο για μένα Τζόνι Λαμπίτσι, που έφερε και θέματα από τα Βαλκάνια και μπόλιασε τη ροκ σκηνή και αποτέλεσε μέτρο σύγκρισης για τους ηλεκτρικούς κιθαρίστες μας. Μιλάω για την εποχή της χούντας για το κούρεμα των μαλλιών των γιεγιέδων, για τον εκφοβισμό, για τις κρύες νύχτες του Σαββόπουλου στο κρατητήριο και του Θάνου Μικρούτσικου και της Κίττυς Αρσένη, την πολύωρη παραμονή μου κάθε Πέμπτη στο Αστυνομικό Τμήμα της Πλάκας, την εποχή που τραγουδούσα «Μια στο καρφί και μια στο πέταλο». Μιλάω για τη γραμμή της χούντας που δογμάτιζε πόσο επικίνδυνη είναι η ροκ μουσική και η ξενομανία και πόσο κακό έκαναν στη νεολαία μας…

Αχ, αγαπημένα μας παιδιά και συνεργάτες, οι περισσότεροι, οι επτά στους δέκα, δεν είστε πια στη ζωή ανάμεσά μας να χειροκροτήσετε τις κορυφές που εσείς αναδείξατε. Στα χρόνια που ακολούθησαν, όποιος κατάφερε να έχει το πεπόνι και το μαχαίρι στο χέρι του κατάφερε, μαζί με το ταλέντο, την εξυπνάδα και την ελαφριά καρδιά, να επιβιώσει και να φτάσει εκεί που δεν θα έφτανε χωρίς αυτά τα προσόντα. Αχ, πού είσαστε αγαπημένα μου παιδιά της ροκ σκηνής του ’70 να μιλήσετε για αυτήν; Τώρα δρυός πολύκλωνης πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται…

Η ερμηνεύτρια εμφανιζόταν με τον Διονύση Σαββόπουλο και τα «Μπουρμπούλια» το 1970, εκτός άλλων, στην μπουάτ «Ροντέο»

Γιώτης Κιουρτσόγλου

«Ηχοι από τα Βαλκάνια, τη ροκ, τη σόουλ και την ντιξιλάντ»

Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές του 1970 στην Ελλάδα, ή άκουγες ξένη μουσική ή ελληνικά. Το κοινό ήταν μοιρασμένο: από τη μία τα φρικιά (ροκάδες) και από την άλλη τα τσινάρια (όσοι άκουγαν ντίσκο). Ηταν η εποχή που όλα τα ξένα μουσικά είδη τα βάζαμε κάτω από την ταμπέλα της ντίσκο, γιατί δεν υπήρχε ξεκάθαρος διαχωρισμός για το funky ή τη soul. Ο διαχωρισμός ανάμεσα σε αυτές τις ομάδες θύμιζε κάτι από ποδοσφαιρικές ομάδες – το ίδιο συνέβαινε και με όσους άκουγαν ελληνική μουσική. Ο Σαββόπουλος ήταν ο πρώτος που ένωσε ελληνικό στίχο με τους ήχους της σόουλ, συνδυάζοντας τα πνευστά με βαλκανικά στοιχεία. Ηταν ο πρωτοπόρος αυτής της μουσικής πρόσμειξης, που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως μία πρώιμη εθνική κίνηση. Το τραγούδι «Μπάλος» αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τάσης. Αμέσως μετά τη δικτατορία, η παραδοσιακή μουσική υπέστη ένα σημαντικό πλήγμα, τουλάχιστον για μια δεκαετία, καθώς είχε συνδεθεί με την προβολή της από το καθεστώς. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η παραδοσιακή μας μουσική αναβίωσε μέσα από τα μουσικά γυμνάσια και τη δουλειά του Χρήστου Τσιαμούλη, ο οποίος με την ομάδα του, «Δυνάμεις του Αιγαίου», παρουσίασε μουσικές με έντονο παραδοσιακό στοιχείο. Ο Διονύσης Σαββόπουλος, χωρίς κόμπλεξ, ενσωμάτωσε όλα αυτά τα στοιχεία στη δημιουργία του, όπως έκανε και ο Χατζιδάκις. Εφερε ήχους από τα Βαλκάνια, τη ροκ, τη σόουλ και την ντιξιλάντ, δημιουργώντας ένα μοναδικό μουσικό μείγμα. Ο Σαββόπουλος δεν φοβόταν να κάνει αυτές τις προσμείξεις. Στις παραστάσεις του, μάλιστα, ενσωμάτωνε και τον Καραγκιόζη, ενώ συνεργαζόταν με τον Ευγένιο Σπαθάρη. Τόλμησε να συνενώσει διαφορετικούς ήχους και να τους χρησιμοποιήσει όπως εκείνος τους κατανοούσε. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, αποτελεί το ροκ στοιχείο του Διονύση Σαββόπουλου – το επαναστατικό του πνεύμα. Αν έπρεπε να τον συγκρίνω με κάποιον καλλιτέχνη της εποχής, θα ήταν ο Φρανκ Ζάπα. Και οι δύο υπήρξαν κυνικοί αλλά και τρυφεροί όταν χρειαζόταν, χρησιμοποιώντας την ειρωνεία με ιδιαίτερη μαεστρία.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε τον δίσκο «Αχαρνής – Ο Αριστοφάνης που γύρισε από τα Θυμαράκια» (σ.σ.: με υπότιτλο στον δίσκο «Τραγούδια για νέους κανταδόρους»), που αποτέλεσε μια σημαντική κίνηση όσον αφορά τη χρήση της γλώσσας και την ενσωμάτωση του ροκ στοιχείου. Ο δίσκος αυτός δεν αγκαλιάστηκε αμέσως, ιδιαίτερα από την Αριστερά. Δεν πρέπει να ξεχνάμε τον στίχο «Μια τσογλανοπαρέα που κάνει κριτική», ο οποίος προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Πέρα από το πολιτικό πλαίσιο, η μετάφραση που έκανε ο Σαββόπουλος ήταν μια δική του προσωπική αναπαράσταση του έργου.

O μουσικός είναι από τους στενούς συνεργάτες του Δ. Σαββόπουλου – μαζί με τον Σταύρο Λάντσια – στις πιο πρόσφατες εμφανίσεις του τραγουδοποιού. Θα είναι μαζί του και στο Rockwave