Κρίσιμα ορυκτά και σπάνιες γαίες: Το νέο «παιχνίδι ισχύος» και η θέση της Ελλάδας

Του Λυκούργου Λιακάκου *

Έπειτα από 37 μήνες αιματηρού πολέμου στη ταλαιπωρημένη Ουκρανία, αναδεικνύεται με τον πλέον κυνικό τρόπο ο απώτερος στόχος όλων των εμπλεκόμενων δυνάμεων: η διαχείριση και αξιοποίηση των τεράστιων ενεργειακών της πόρων, δηλαδή των κρίσιμων ορυκτών και των σπάνιων γαιών. Μέσα σε αυτό το νέο «παιχνίδι ισχύος», η παγκόσμια οικονομία και οι διακρατικές σχέσεις αναδιαμορφώνονται. Τα μέταλλα αυτά καθορίζουν ποιος πόλος θα ανταγωνιστεί επαρκώς τη Κίνα, μειώνοντας το βιομηχανικό της πλεονέκτημα στον τεχνολογικό, οικονομικό και αμυντικό τομέα που απολαμβάνει από την επεξεργασία

Η αυξανόμενη ζήτηση για ηλεκτροκίνηση, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, τεχνητή νοημοσύνη (AI) και προηγμένες ψηφιακές υποδομές έχει μετατρέψει τα κρίσιμα ορυκτά σε «κρίσιμα-κλειδιά» για τη παγκόσμια οικονομία.

Οι σπάνιες γαίες συνιστούν μια ομάδα 17 χημικών στοιχείων (λανθάνιο, ύττριο, κ.ά.), των οποίων η περίπλοκη, εξειδικευμένη και πολυδάπανη διαδικασία εξόρυξης και επεξεργασίας υπερτερεί της σπανιότητάς τους. Ο ισχυρός μαγνητισμός και η υψηλή αγωγιμότητα (ηλεκτρικά αυτοκίνητα, ανεμογεννήτριες), οι καταλυτικές και φωταυγείς ιδιότητες (LED, λέιζερ), καθώς και η βιομηχανική και αμυντική τους αξία (ραντάρ, πυραυλικά συστήματα, τεχνητή νοημοσύνη), είναι χαρακτηριστικά που τις καθιστούν απολύτως απαραίτητες.

Τα κρίσιμα ορυκτά, από την άλλη, θεωρούνται από την διεθνή αγορά πολύτιμα για τη παραγωγή τεχνολογιών αιχμής (μπαταρίες ηλεκτρικών αυτοκινήτων-αεροδιαστημικές εφαρμογές, ημιαγωγοί-ανεμογεννήτριες). Η αλυσίδα εφοδιασμού τους δύναται να διαταραχθεί από γεωπολιτικές ή περιβαλλοντικές κρίσεις.

Η Κίνα διατηρεί ένα σαφές στρατηγικό πλεονέκτημα έναντι των ανταγωνιστών της, καθώς κατέχει το 85% της παγκόσμιας παραγωγής σπάνιων γαιών και το 60% των παγκόσμιων αποθεμάτων. Η δυνατότητά της να περιορίζει τις εξαγωγές τους όποτε το κρίνει αναγκαίο, της προσφέρει ισχυρό μοχλό πίεσης στις παγκόσμιες αγορές.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες, γνωρίζοντας ότι υπολείπονται αυτών των πόρων, επεδίωξαν τελευταία να εξασφαλίσουν κρίσιμα ορυκτά μέσω επιθετικής-συναλλακτικής διπλωματίας (Γροιλανδία-Ουκρανία-Αυστραλία). Η δημιουργία ή αναβάθμιση εγκαταστάσεων επεξεργασίας μεταλλευμάτων απαιτεί υπέρογκες επενδύσεις και πολυετή διαδικασία αδειοδότησης, έρευνας και εγκατάστασης υποδομών. Έτσι, η αμερικανική αυτάρκεια σε κρίσιμα ορυκτά «κείται μακράν».

Η Ρωσία διαθέτει σημαντικές ποσότητες φυσικών πόρων (τιτάνιο, λίθιο, κ.α.). Για χρόνια προμήθευε Ευρώπη και ΗΠΑ, αξιοποιώντας το «ορυκτό» της πλεονέκτημα σε επωφελείς διαπραγματεύσεις. Οι σκληρές όμως δυτικές κυρώσεις που επέβαλαν ΗΠΑ και ΕΕ, λόγω της εισβολής στην Ουκρανία, έχουν περιορίσει τις εξαγωγικές της δυνατότητες. Ο έλεγχος ή η καταστροφή των πλούσιων κοιτασμάτων της τελευταίας, φαίνεται να αποτελούν μέρος του στρατηγικού σχεδιασμού του Κρεμλίνου, σε μια προσπάθεια να στερήσει από τους αντιπάλους του πολύτιμους πόρους. Η επικείμενη ειρηνευτική συμφωνία με την Ουάσιγκτον θα μπορούσε, υπό όρους, να ανατρέψει τα σημερινά δεδομένα, διασφαλίζοντας μαζί της συνεργασίες όχι μόνο για τα ορυκτά στα κατεχόμενα ουκρανικά εδάφη, αλλά και επί της δικής της επικράτειας.

Η Ουκρανία, η «Ιφιγένεια» αυτού του πολέμου δι’ αντιπροσώπων, διατηρεί περίπου το 5% των παγκόσμιων αποθεμάτων κρίσιμων ορυκτών (τιτάνιο, ουράνιο, λίθιο), καθώς και σημαντικά κοιτάσματα σπάνιων γαιών. Εμφανίζεται να διαθέτει 22 από τα 34 ορυκτά που η Ευρωπαϊκή Ένωση χαρακτηρίζει «κρίσιμα» για τη στρατηγική της αυτονομία.

Ειδικότερα, προπολεμικά η Ουκρανία παρήγαγε το 4-7% της διεθνούς παραγωγής τιτανίου, κατέχοντας έως και 20% των παγκόσμιων αποθεμάτων. Παράλληλα, υπολογίζεται ότι διαθέτει περίπου 500.000 μετρικούς τόνους λιθίου, που αποτελούν τα μεγαλύτερα επιβεβαιωμένα κοιτάσματα στην Ευρώπη. Ωστόσο, μεγάλα τμήματα της ανατολικής και νότιας χώρας (Ντονέτσκ, Λουγκάνσκ, Ζαπορίζια, Χερσώνα) τελούν σήμερα υπό ρωσικό έλεγχο ή βρίσκονται σε εμπόλεμη ζώνη, καθιστώντας την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων εξαιρετικά δυσχερή. Στις περιοχές που παραμένουν υπό τον έλεγχο του Κιέβου, η έλλειψη υποδομών και διαφάνειας, καθώς και οι αναμενόμενες προστριβές με ισχυρούς ολιγάρχες, προδιαγράφουν ένα ιδιαίτερα δύσκολο πεδίο για κάθε επενδυτική προσπάθεια.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, άβουλη και κατώτερη των περιστάσεων, έχει συνειδητοποιήσει από καιρό ότι εξαρτάται υπερβολικά από εξωτερικούς προμηθευτές κρίσιμων πρώτων υλών. Παρά τις εκπεφρασμένες φιλοδοξίες να αναζητηθούν νέα κοιτάσματα εντός ευρωπαϊκών συνόρων ή σε φιλικές προς την ΕΕ χώρες (Καναδάς, Σερβία, Αυστραλία), η Ένωση παραμένει αδρανής. Φανερώνει επίσης την αδυναμία της να συμμετάσχει αποτελεσματικά στις «σκληρές» διαπραγματεύσεις μεταξύ Ουάσιγκτον-Κρεμλίνου για τη κατάπαυση του πυρός. Συγκεκριμένα στην ενεργειακή συμφωνία που διαβουλεύονται, την αγνοούν επιδεικτικά. Υπενθυμίζεται ότι η Ευρώπη έχει παράσχει υψηλότερη οικονομική υποστήριξη στο Κίεβο (60%) συγκριτικά με τις ΗΠΑ (40%). Αδυνατεί ωστόσο να διεκδικήσει ισότιμη πρόσβαση στο ενεργειακό παζάρι που έχει στηθεί από τις 2 υπερδυνάμεις.

Η Ελλάδα, μολονότι δεν διαθέτει τα εκτεταμένα αποθέματα του Πεκίνου ή της Μόσχας, εντούτοις έρευνες της Ελληνικής Αρχής Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΕΑΓΜΕ) έχουν εντοπίσει ενδείξεις ύπαρξης σπανίων γαιών σε διάφορες περιοχές (Κεντρική-Βόρεια Ελλάδα, Σαμοθράκη, «μαύρες άμμοι» σε εκβολές ποταμών). Επιπλέον, έχουν ανιχνευθεί κρίσιμα ορυκτά όπως γάλλιο και γερμάνιο στη περιοχή της Βοιωτίας ή αντιμόνιο στη Χίο που χρησιμοποιούνται σε προηγμένες ηλεκτρονικές και αμυντικές τεχνολογίες.

Η αξιοποίηση αυτών των πόρων θα μπορούσε κάλλιστα να συμβάλει τόσο στη στρατηγική αυτονομία της Ευρώπης, όσο και στη γεωοικονομική αναβάθμιση της ίδιας της Ελλάδας. Βέβαια, απαιτείται η επιβεβαίωση των ποσοτήτων και της ποιότητας των κοιτασμάτων, διαμέσου συστηματικών γεωλογικών μελετών και πιλοτικών εξορύξεων. Το ελληνικό κράτος οφείλει να προβεί σε διεθνείς συμπράξεις με επενδυτές και αρμόδιους οργανισμούς. Υπό αυτό το πρίσμα πρέπει να δημιουργηθεί ευνοϊκό θεσμικό περιβάλλον για την ενίσχυση της επιστημονικής έρευνας και της τεχνογνωσίας αναφορικά με τον εντοπισμό και την εκμετάλλευση σπάνιων γαιών και σημαντικών ορυκτών. Επιπροσθέτως, θεωρείται επιτακτική η δημιουργία ενός σταθερού και ευέλικτου νομικού και γραφειοκρατικού πλαισίου, φιλικού προς τις υπεύθυνες και βιώσιμες εξορυκτικές επενδύσεις.

Ο μακρόσυρτος πόλεμος στην Ουκρανία αποτελεί το σημείο καμπής για μια συνολική επαναξιολόγηση του παγκόσμιου ισοζυγίου ισχύος. Σε έναν κόσμο που διολισθαίνει προς μια νέα πολυπολική πραγματικότητα, η ραγδαία ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης και των προηγμένων τεχνολογιών αναγορεύει τα κρίσιμα ορυκτά και τις σπάνιες γαίες ως απαραίτητα εργαλεία στρατηγικής επιρροής για κάθε χώρα που φιλοδοξεί να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στη διεθνή σκηνή. Η Ευρώπη, εφόσον επιθυμεί να σταθεί ισότιμα και ισοβαρώς απέναντι σε ΗΠΑ, Κίνα και Ρωσία, οφείλει να αξιοποιήσει άμεσα και αποτελεσματικά όλους τους διαθέσιμους πόρους της.

Στο πλαίσιο αυτό, παρουσιάζεται στη χώρα μας μια μείζονα ευκαιρία να αναδειχθεί σε έναν αξιόπιστο ενεργειακό εταίρο και σε έναν στρατηγικά σημαντικό προμηθευτή κρίσιμων ορυκτών προς την ευρωπαϊκή και τη παγκόσμια αγορά. Αναλαμβάνοντας τέτοιες πρωτοβουλίες, η Ελλάδα δύναται να αναβαθμίσει ουσιαστικά το γεωστρατηγικό της αποτύπωμα, ενισχύοντας την επιρροή της και θωρακίζοντας τη θέση της έναντι του επικίνδυνου και αναθεωρητικού της γείτονα.

* Ο Λυκούργος Λιακάκος είναι Διδάκτωρ Διεθνούς Δικαίου, Επιστημονικός Διευθυντής Κέντρου Νησιωτικού και Μεσογειακού Πολιτισμού ΜΕΣΟΝΗΣΟΣ