Ο ακατάλυτος δεσμός τόπου – ανθρώπου

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΕΗ

ΚΩΣΤΑΣ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ
Ο κύκλος του χώματος
εκδ. Καστανιώτη, σελ. 291
 
Πειστικοί καθ’ όλα χαρακτήρες, εμβριθής αναπαλαίωση της εκάστοτε ικανής και αναγκαίας περιρρέουσας ατμόσφαιρας, υποδειγματικά έντεχνη πολυπρόσωπη αφήγηση, σπουδή της κρίσιμης λεπτομέρειας, διαύγεια εμπύρετου λόγου, ισόρροπη ανάπτυξη των δρώμενων, ενδελεχής ανάπτυξη του πρωταρχικού σχεδίου, ενώ η αληθοφάνεια των διηγητικών εκφάνσεων και η επινόηση των συμβάντων

συμβαδίζουν, χωρίς όμως να καταργούν την επιλεγμένη, θεσμική, οίκοθεν νοείται, ιστορικότητα: αυτές, μεταξύ άλλων, είναι οι κύριες κειμενικές αρετές τού ως άνω μυθιστορήματος. 

Ο δε τίτλος του παραπέμπει ευθέως στον ακατάλυτο δεσμό των ανθρώπων τόσο με την εξ αντικειμένου πραγματικότητα του δεδομένου γενέθλιου περιβάλλοντος όσο και με όλους τους διακριτούς, αείζωους μυθολογικούς δείκτες των συγκεκριμένων γεωγραφικών συντεταγμένων. Είναι εκείνοι ακριβώς οι οποίοι κατά καιρούς είτε ευνοούν είτε οδηγούν σε πλήρη αφανισμό την εκ γενετής ευπαθή ύπαρξη, αυτό το στάχυ ή το καλάμι, όπως το ήθελε ο Πασκάλ, το έκθετο στους τυφώνες της Ιστορίας. 

Ο τόπος, ως ειμαρμένη, προοικονομεί λοιπόν κι εδώ δράμα. Ο τόπος κυβερνά ως υπερεγώ. Μάλιστα, η απόλυτη τιμή του χώματος είναι κατ’ επέκταση συνώνυμη της αξίας του χυμένου αίματος.

Τα αφηγηματικά υποκείμενα του παρόντος έργου, ως αναπόσπαστα κύτταρα του χώρου τους, εισέρχονται συχνά κι αυτά, εκόντα άκοντα, στην κατεξοχήν ζώνη του τραγικού. Καταρρέουν έπειτα από άνισους συνήθως αγώνες ή καταφέρνουν να ανυψωθούν υπακούοντας μαθηματικά πάντα στην ασίγαστη διαλεκτική του οικείου πάθους. Πρόκειται για την ακατάπαυστη εκείνη κίνηση η οποία στοιχειώνει το βιβλίο από την πρώτη έως την τελευταία του σελίδα. Το αίτημα της αναίρεσης των αυταπατών, των σημαδιακών αντιφάσεων της ζωής, των μοιραίων ψευδαισθήσεων είναι αντιστοίχως διάχυτο. 

Κοντολογίς, η επανάληψη των λαθών, των προδοσιών αλλά και των ηρωικών αντιστάσεων στην επικείμενη καταστροφή, την οποία απειλεί ο σχεδόν πανταχού παρών Αλλος, συνιστά την ατέρμονη δράση ενός τροχού ακατάπαυστων μαρτυρίων. Η μνήμη διαπερνά ολοσχερώς το παρόν, καθιστώντας το εντέλει ένα αναστοχαστικό είναι. 

Από μια άποψη, η όλη ροή είναι φαινομένη. Ως να τεκμαίρεται μια ασάλευτη αιωνιότητα χώματος – αίματος. Στο βάθος της εξιστόρησης θαρρώ ότι ακούει κανείς άλλη μια φορά τον ψίθυρο του Χόρχε Λουίς Μπόρχες: «Το να έχει αντιγράψει η ιστορία την ιστορία είναι ήδη κάτι εκπληκτικό, το να αντιγράψει η ιστορία τη λογοτεχνία είναι αδιανόητο».

Οι ΓαβαλάδεςΣτο βιβλίο, η αληθοφάνεια των διηγητικών εκφάνσεων και η επινόηση των συμβάντων συμβαδίζουν.

Η νησιωτική οικογένεια των Γαβαλάδων συνιστά στην προκειμένη περίπτωση το συλλογικό αφηγηματικό πρόσωπο. Διαβάζουμε ότι ορισμένοι πρόγονοι συμπαρατάχθηκαν με τους Ιερολοχίτες. Αλλοι έζησαν τον μικρασιατικό μαρασμό. Ετεροι πολέμησαν το 1940. Ο δε Αλέξανδρος, γιος του γιατρού Βασίλη Γαβαλά, δρα ως ανθυπολοχαγός στην Κύπρο, τον Ιούλιο του 1974, κατά την περίοδο της τουρκικής εισβολής. Εχοντας προλάβει να συμμετάσχει στις ύστατες συγκρούσεις στο βόρειο τμήμα του νησιού, κοντά στην Κερύνεια, δεν θα αργήσει να συμπεριληφθεί στους αγνοουμένους.

Η απώλεια αυτή λυγίζει, όπως θα ανέμενε κανείς, όλα τα στελέχη της οικογενειακής τάξης. Εξ ου και οι πολλαπλές δυσκολίες εμπέδωσης ενός ισόρροπου βίου, τις οποίες αντιμετωπίζει στην πράξη φέρ’ ειπείν η Βέρα, η αδελφή του. Ο Παύλος, ο εξάδελφός του, θα διδάξει οικονομικά, αφού πρώτα θα εγκαταλείψει οριστικά την ομάδα βομβιστών του Ιρλανδικού Επαναστατικού Στρατού, με την οποία συνδέθηκε στενά σε μιαν περίοδο προφανώς ακραίων επιπολαιοτήτων. 

Ο γάμος του άλλου εξαδέλφου του Αλέξανδρου, του εμφανώς νουνεχούς, του συναισθηματικά αυτοελεγχόμενου Μιχαήλ, με την Εύα, γνωστή από το κοινό τους παρελθόν, αποτελεί προφανώς μιαν ακόμη αναγκαία συνθήκη επανεκκίνησης της ορμής προς το μέλλον. Εκείνο των ψυχικών ανορθώσεων, των ανανήψεων και των ηθικών αναμορφώσεων. Το παιδί τους μάλιστα, το οποίο έρχεται –το τονίζω αυτό– την κατάλληλη στιγμή στη σκηνή τού επαρκώς συγκερασμένου αυτού μυθιστορήματος, οριοθετεί την αλλαγή ρυθμών της ρήξης του κακού με το καλό. Το πένθος μπορεί να διεκδικεί τα πάντα, πλην όμως η συγκεκριμένη γέννηση σηματοδοτεί, εκτός των άλλων, την πορεία προς την ποθητή κάθαρση. Το βρέφος συνιστά ανανέωση του στοιχήματος για ένα απρόσκοπτο, αδιάπτωτο ευ ζην. 

Αλλωστε εξακολουθεί να ισχύει ότι «στη ρίζα του Ελληνα: το άνευ μέτρου, το έκλυτο, το ασιατικό· η παλληκαριά του φάνηκε στον αγώνα κατά του εγγενούς ασιατισμού του· η ομορφιά δεν του δόθηκε απλώς […]: την κατέκτησε, τη θέλησε, αγωνίστηκε σκληρά γι’ αυτήν – την κέρδισε!» όπως διατείνεται ο ακραιφνής εκείνος φιλέλλην, ο Φρίντριχ Νίτσε.