Παράθυρο στη γλωσσική ανάπτυξη των ελληνόφωνων Κυπρίων

Τα τελευταία αποτελέσματα του ερευνητικού προγράμματος ΛέξιΚυπ του Πανεπιστημίου Κύπρου για τη γλωσσική ανάπτυξη των ελληνόφωνων νηπίων της Κύπρου

Όσοι είχαμε ή έχουμε μικρά παιδιά στο οικογενειακό μας περιβάλλον, είμαστε εξοικειωμένοι με την καθημερινή εμπειρία της κατάκτησης της μητρικής γλώσσας, ειδικά κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής των παιδιών. Οι απορίες μας για το θαυμαστό αυτό φαινόμενο είναι πολλές: Πότε αρχίζει το παιδί να μιλά; Πόσες λέξεις χρησιμοποιεί συνήθως σε κάθε ηλικιακό στάδιο; Τι είδους λάθη κάνει

Τα ελληνόφωνα παιδιά της Κύπρου έρχονται αντιμέτωπα με μια επιπλέον πρόκληση. Μεγαλώνοντας σε μια διδιαλεκτική γλωσσική κοινότητα λαμβάνουν ερεθίσματα από δύο ποικιλίες της ελληνικής γλώσσας: την κυπριακή ελληνική (ΚΕ) και την κοινή νέα ελληνική (ΚΝΕ). Γνωρίζουμε ήδη πολλές από τις διαφορές και τα παράλληλα χαρακτηριστικά των δύο ποικιλιών σε όλα τα επίπεδα (φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, λεξιλόγιο). Πώς όμως το διδιαλεκτικό περιβάλλον επηρεάζει τη γλωσσική ανάπτυξη των Κύπριων ελληνόφωνων παιδιών;

Στα ερωτήματα αυτά επιχειρεί να δώσει απαντήσεις το ερευνητικό πρόγραμμα ΛέξιΚυπ του Πανεπιστημίου Κύπρου υπό τη χρηματοδότηση του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη, με επικεφαλής τον δρα Γεώργιο Φλώρο και συνεργάτες από την Ομάδα Γλωσσικής Κατάκτησης Κύπρου (Cyprus Acquisition Team, CAT) τους δρα Κλεάνθη Γκρόμαν (Πανεπιστήμιο Κύπρου) και δρες Μαρία Καμπανάρος και Λουκία Ταξιτάρη (Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου).

Η ερευνητική προσέγγιση

Από το 2014 μέχρι τις αρχές του 2016 οι γλωσσολόγοι του ΛέξιΚυπ συνέλεξαν δεδομένα για τη γλωσσική ανάπτυξη των ελληνόφωνων παιδιών της Κύπρου από ένα μεγάλο δείγμα και με συστηματική μεθοδολογία. Ο στόχος ήταν διπλός: να καταγράψουν ποιοτικά και ποσοτικά το προφίλ της γλωσσικής ανάπτυξης και να οριοθετήσουν τα φυσιολογικά στάδια για κάθε ηλικία. Το καθαρά θεωρητικό ενδιαφέρον συμπληρώνει η ανάγκη μελλοντικής θέσπισης διαγνωστικών κριτηρίων για τον προσδιορισμό παιδιών με αποκλίνουσα γλωσσική επίδοση (π.χ. καθυστέρηση στη λεξιλογική ανάπτυξη).

Τα δεδομένα συλλέχθηκαν μέσω του Καταλόγου Επικοινωνιακής Ανάπτυξης MacArthur–Bates (MacArthur–Bates Communicative Development Inventory), ενός διεθνώς αναγνωρισμένου επιστημονικού εργαλείου που έχει προσαρμοστεί για πάνω από 60 γλώσσες και γλωσσικές ποικιλίες, μεταξύ των οποίων και η ΚΕ, χάρη στην προκαταρκτική δουλειά της ερευνητικής ομάδας. Γονείς και κηδεμόνες 173 νηπίων ηλικίας 1.5 έως 2.5 ετών που μεγαλώνουν χρησιμοποιώντας μόνο την ΚΕ και την ΚΝΕ (και όχι άλλες γλώσσες) κλήθηκαν να απαντήσουν σε στοχευμένες ερωτήσεις για τη γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών τους.

Συγκεκριμένα, οι ερωτήσεις αφορούσαν αφενός το εκφραστικό–παραγωγικό λεξιλόγιο (δηλαδή, τις λέξεις που το νήπιο παράγει και όχι αυτές που προσλαμβάνει–κατανοεί) και αφετέρου τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά (π.χ. αν χρησιμοποιεί ορθά τις καταλήξεις των λέξεων, αν χρησιμοποιεί τα ρήματα σε διάφορους χρόνους, αν σχηματίζει τον αόριστο ως επήρα ή πήρα, αν προτιμά τον μέλλοντα ως εννά πάω ή θα πάω, αν προτιμά το έν τρώω ή το δεν τρώω).

Τα αποτελέσματα του ΛέξιΚυπ έχουν ήδη παρουσιαστεί σε διεθνή συνέδρια και αναμένεται να δημοσιευτούν στην ανθολογία Where typical and atypical language acquisition meet cross-linguistically (εκδόσεις Multilingual Matters) εντός του 2017. Μάλιστα, τα δεδομένα τόσο του ΛέξιΚυπ για την ΚΕ όσο και προσαρμογών του Καταλόγου σε διάφορες γλώσσες έχουν συγκεντρωθεί στην ηλεκτρονική διαδικτυακή βάση Wordbank και διατίθενται ελεύθερα στο κοινό.

Η πορεία της γλωσσικής ανάπτυξης

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του ΛέξιΚυπ, τα ελληνόφωνα νήπια της Κύπρου έχουν αναπτύξει μέχρι το 1.5 έτος της ζωής τους παραγωγικό λεξιλόγιο περίπου 70 λέξεων, το οποίο υπερδιπλασιάζεται με ταχύτατο ρυθμό μέχρι το τέλος του 2ου έτους (περίπου 280 λέξεις) και φτάνει τις 400 περίπου λέξεις μέχρι τα 2.5 έτη.

Αρχικά, κατά το 1.5 έτος, τα νήπιο παράγει κυρίως ουσιαστικά, καθώς βρίσκεται στο στάδιο της αναφοράς σε αντικείμενα της πραγματικότητας (π.χ. πρόσωπα, φαγητά, ζώα και παιγνίδια), αλλά και «βρεφικές λέξεις», όπως ηχομιμητικές λέξεις (π.χ. παπαπά, μουουου, γαβ γαβ, μιαμ μιαμ) και τυποποιημένες εκφράσεις (π.χ. γεια, έλα, ιτά), οι οποίες μειώνονται θεαματικά τους επόμενους μήνες. Όταν φτάσει στο στάδιο των 200 λέξεων, αρχίζει να χτίζει μικρές απλές προτάσεις, με τις οποίες περιγράφει πράξεις ή/και πρόσωπα—τα λεγόμενα κατηγορήματα. Έτσι, εκτός από περισσότερα ουσιαστικά παράγει και περισσότερα ρήματα και επίθετα. Ως συχνότερες λέξεις κατά το 1.5 έτος καταγράφονται τα παπαπά, γιαγιά, μαμά, μπαμπάς και γεια, ενώ ένα έτος αργότερα τα μαμά, μπάλα, γάλα, αυτοκίνητο και νερό.

Παράλληλη με τη διεύρυνση του λεξιλογίου είναι η ανάπτυξη των μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών—ένα εύρημα που εμφανίζεται και σε άλλες γλώσσες (π.χ. γερμανικά, αγγλικά, ιταλικά, ισπανικά, εβραϊκά, ιαπωνικά). Φαίνεται, λοιπόν, ότι η ορθή κλίση των λέξεων, ο σχηματισμός του αορίστου, η χρήση της άρνησης και άλλα τέτοια χαρακτηριστικά αυξάνονται όσο αυξάνεται το μέγεθος του λεξιλογίου και εμφανίζονται ιδιαίτερα έντονα κατά το πρώτο τρίμηνο του 3ου έτους.

Η παραπάνω ποιοτική πορεία της λεξιλογικής ανάπτυξης είναι κοινή για όλα τα νήπια. Ωστόσο, είναι απολύτως φυσιολογικό το κάθε νήπιο να περνά τα στάδια με τον δικό του ιδιαίτερο ρυθμό. Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, οι διακυμάνσεις του ρυθμού μπορεί να οφείλονται στο μορφωτικό επίπεδο της μητέρας, αλλά και στη σειρά γέννησης των παιδιών, αφού τα πρωτότοκα παράγουν νωρίτερα περισσότερες λέξεις σε σύγκριση με τα νεότερα παιδιά.

Μάππα ή μπάλα;

Σε δίγλωσσα περιβάλλοντα, τα νήπια έχουν την ικανότητα να μαθαίνουν και να παράγουν περισσότερες από μία λέξεις για την ίδια έννοια (π.χ. οι δίγλωσσοι Βέλγοι που κατακτούν ως μητρικές γλώσσες τα γαλλικά και τα φλαμανδικά), σε αντίθεση με τα μονόγλωσσα νήπια. Παρόμοια είναι και η κατάσταση στο διδιαλεκτικό περιβάλλον της κυπριακής ελληνόφωνης κοινότητας, όπου τα νήπια έρχονται αντιμέτωπα με τα λεγόμενα μεταφραστικά ισοδύναμα ζεύγη λέξεων (π.χ. μάππα και μπάλα, σούσα και κούνια, κκελλέ και κεφάλι) και φαίνεται να αναπτύσσουν την ίδια ικανότητα με τους δίγλωσσους.

Ήδη από το 1.5 έτος τα νήπια του ΛέξιΚυπ παρότι χρησιμοποιούν περισσότερο επιλεκτικά μία από τις δύο λέξεις του ισοδύναμου ζεύγους, σε μικρότερο βαθμό χρησιμοποιούν και τις δύο λέξεις του ζεύγους παράλληλα. Αυτή η πορεία επιλεκτικής και παράλληλης χρήσης συνεχίζεται όσο το λεξιλόγιο αυξάνεται. Οι ερευνητές μάλιστα αναφέρουν ότι τα νήπια προτιμούν γενικότερα τη λέξη της ΚΕ (π.χ. μάππα) από το ισοδύναμο ζεύγος.

Ο ρόλος του φύλου

Είναι το φύλο παράγοντας που επηρεάζει την κατάκτηση της μητρικής γλώσσας; Για το επίμαχο αυτό ζήτημα, το ΛέξιΚυπ εκθέτει δύο ενδιαφέροντα ευρήματα: πρώτο, τα κορίτσια παρουσιάζουν ένα πλεονέκτημα έναντι των αγοριών ως προς το εύρος του λεξιλογίου τους παροδικά κατά τον 21ο μήνα, ενώ στη συνέχεια η διαφορά παύει να υπάρχει· δεύτερο, ενώ τα δύο φύλα έχουν παρόμοια επίδοση ως προς τη χρήση μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών τα πρώτα 2 χρόνια, τα κορίτσια αποκτούν ένα πλεονέκτημα έναντι των αγοριών από το 3ο έτος και έπειτα. Ίσως όμως η επίδραση του φύλου στη γλωσσική κατάκτηση αποτελεί επιφαινόμενο του πολιτισμικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο μεγαλώνει το παιδί, όπως είναι τα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά του τρόπου με τον οποίο οι γονείς–κηδεμόνες μιλούν στο παιδί τους ανάλογα με το φύλο του—πιθανόν σε συνέργεια με διαφορές που οφείλονται και στο ίδιο το βιολογικό φύλο.

Τα ερωτήματα της ερευνητικής ομάδας για τη γλωσσική ανάπτυξη δεν σταματούν εδώ. Στόχος είναι μέσα από το ΛέξιΚυπ να προκύψει ένα εργαλείο που θα αξιοποιηθεί στη διάγνωση αποκλίσεων από την τυπική γλωσσική ανάπτυξη σε νήπια 1.5–2.5 ετών. Περαιτέρω μελέτες θα δώσουν απαντήσεις στο συναρπαστικό ερώτημα αν η γλωσσική ανάπτυξη των ελληνόφωνων της Κύπρου σε ηλικίες μεγαλύτερες των 2.5 ετών και σε ανεξερεύνητα ακόμα κομμάτια των γλωσσικών δεξιοτήτων είναι παρόμοια με αυτή των μονόγλωσσων ή αυτή των δίγλωσσων παιδιών.

Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
[email protected]
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας,
Λειψία, Γερμανία

*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook)