Ολοκληρώθηκε ανασκαφική περίοδος στην Πάφο- Τα ευρήματα

Την ολοκλήρωση της 18ης ανασκαφικής περιόδου (8 Οκτωβρίου – 5 Νοεμβρίου 2017) στην περιοχή του Ελληνιστικού-Ρωμαϊκού θεάτρου της αρχαίας Νέας Πάφου, στην Κάτω Πάφο, ανακοίνωσε το Τμήμα Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Μεταφορών, Επικοινωνιών και Έργων.

Σύμφωνα με ανακοίνωση του ΓΤΠ, οι ανασκαφές διεξάγονται από το Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ, υπό τη διεύθυνση του δρος Craig Barker και χρηματοδοτούνται από το Αυστραλιανό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών και το Nicholson Museum του Πανεπιστημίου του Σίδνεϋ.

Η συνοικία του

θεάτρου της Νέας Πάφου βρίσκεται στη νότια πλαγιά του λόφου «Φάμπρικα», στον βορειοανατολικό τομέα της αρχαίας πόλης. Το θέατρο είναι εν μέρει λαξευμένο στον φυσικό βράχο του λόφου και εν μέρει κτιστό. Χρησιμοποιήθηκε για παραστάσεις από την περίοδο της ίδρυσης της πόλης (περίπου το 300 π.Χ.) μέχρι την καταστροφή του από σεισμούς τον 4ο αι. μ.Χ. Η ακμή του θεάτρου τοποθετείται στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ., επί εποχής των αυτοκρατόρων Αντωνίνου Πίου και Μάρκου Αυρηλίου, οπότε η σκηνή και οι είσοδοι διακοσμήθηκαν με μαρμάρινα γλυπτά και γραπτή διακόσμηση.

Εκτός του θεάτρου, η αυστραλιανή αποστολή έχει αρχίσει να αποκαλύπτει κι έναν τομέα της αρχαίας πόλης που βρίσκεται γύρω από το θέατρο. Μια πλακόστρωτη οδός της Ρωμαϊκής περιόδου έχει αποκαλυφθεί στη νότια πλευρά του θεάτρου και ένα Νυμφαίον ή δημόσια κρήνη επίσης της Ρωμαϊκής περιόδου στα νοτιοανατολικά, στοιχεία τα οποία αποτελούν σημαντική συμβολή στη γνώση του αστικού περιβάλλοντος της αρχαίας Νέας Πάφου.

Η ανασκαφική περίοδος του έτους 2017 επικεντρώθηκε στη διερεύνηση του νοτιοανατολικού τομέα του χώρου, πλησίον του Νυμφαίου στο ανατολικό άκρο του θεάτρου. Στον χώρο αυτό ανοίχθηκαν τρεις ανασκαφικές τομές.

Η τομή 17Α σκοπό είχε την αποκάλυψη μεγαλύτερου μέρους της πλακόστρωτης οδού. Επίσης, αποκαλύφθηκε ολόκληρος ο εμπρόσθιος τοίχος του Νυμφαίου. Το Νυμφαίον έχει μήκος 20 μέτρα, πλάτος 5 μέτρα και οι τοίχοι του έχουν πλάτος 1 μέτρο. Στην κορυφή του τοίχου της πρόσοψης βρέθηκαν μικρά κοιλώματα λαξευτά στον λίθο, τα οποία αποτελούν ένα επιτραπέζιο παιχνίδι της αρχαιότητας και εικάζεται ότι θα το έπαιζαν οι εργάτες κατά τη διάρκεια ανέγερσης του οικοδομήματος. Το Νυμφαίον χρονολογείται στις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. και αποτελεί απόδειξη της υψηλής τεχνογνωσίας των Ρωμαίων για τη διαχείριση του νερού και την ικανότητά τους για διαμόρφωση ανοικτών χώρων μέσα στην πόλη. Στο εμπρόσθιο τμήμα του Νυμφαίου βρέθηκε μικρή δεξαμενή επενδυμένη με υδραυλικό κονίαμα, όπου εικάζεται ότι θα ξεδιψούσαν οι περαστικοί.

Η δεύτερη τομή (17Β) ανοίχθηκε στο οπίσθιο μέρος του Νυμφαίου για τη διερεύνηση του χώρου ανάμεσα στην Αντωνίνεια προέκταση του θεάτρου και το Νυμφαίον. Στον χώρο αυτό εντοπίστηκε μια σειρά από αυλάκια λαξευτά στον βράχο, τα οποία σχετίζονται με τη διαχείριση του νερού από και προς το θέατρο και το Νυμφαίον.

Η τρίτη τομή (17C) σχεδιάστηκε ώστε να αποκαλύψει τον εξωτερικό τοίχο του θεάτρου της περιόδου των Αντωνίνων. Λαξεύματα στον βράχο υποδεικνύουν ότι ο τοίχος αυτός θα είχε πλάτος 2.2 μέτρα και θα ήταν κτισμένος από μεγάλους λαξευτούς δόμους και σκοπό είχε να στηρίζει τα αναλήμματα πάνω στα οποία βρίσκονταν τα καθίσματα των θεατών.

Παράλληλα με την ανασκαφή, οι εργασίες της αποστολής περιλάμβαναν μελέτη του αρχαιολογικού υλικού που βρέθηκε σε προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους, μεταξύ των οποίων, τη μελέτη εκατοντάδων θραυσμάτων εφυαλωμένης κεραμικής της περιόδου των Σταυροφόρων. Η κεραμική αυτού του τύπου θα παραγόταν σε κάποιον κεραμικό κλίβανο που ίσως βρισκόταν στον χώρο του θεάτρου, αλλά δεν έχει ακόμη εντοπισθεί.

Επίσης, κατασκευάστηκε ένα τρισδιάστατο πρότυπο εικονικής πραγματικότητας του αρχαίου θεάτρου, το οποίο επιτρέπει στο κοινό να αποκτά μια ιδέα του μεγέθους του θεάτρου της Αντωνίνειας φάσης και της αρχιτεκτονικής εξέλιξης του κτιρίου, καθώς και να αντιλαμβάνεται τη δραματική αλλαγή του αστικού περιβάλλοντος της Πάφου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Το πρότυπο αυτό θα είναι σύντομα διαθέσιμο σε εφαρμογή για κινητά.

Λήξη ανασκαφών στον Άγιο Σωζόμενο

Τη λήξη των φετινών ανασκαφών στον Άγιο Σωζόμενο, στα πλαίσια του προγράμματος ASESP (Agios Sozomenos Excavation and Survey Project), κάτω από τη διεύθυνση της δρος Δέσπως Πηλείδου, Εφόρου Αρχαιοτήτων, οι οποίες διήρκεσαν από τις 11 Σεπτεμβρίου μέχρι τις 27 Οκτωβρίου του 2017, ανακοίνωσε το Τμήμα Αρχαιοτήτων.

Σύμφωνα με ανακοίνωση του ΓΤΠ, οι φετινές ανασκαφές επικεντρώθηκαν στο υψιπέδιο «Νικολήδες» και στόχευαν στη διερεύνηση του οχυρού, ενώ διενεργήθηκαν ανασκαφές για πρώτη φορά στη θέση «Αμπέλια», όπου εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια των επιφανειακών επισκοπήσεων του 2016, αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στην επιφάνεια του εδάφους με μεγάλες ποσότητες θραυσμένων πίθων.

Το οχυρό Νικολήδες
---------
Από υψηλής ευκρίνειας αεροφωτογραφίες του 2013, διαφάνηκε τείχος με περιφέρεια γύρω στα 920μ. Ένα όρυγμα στη νότια πλευρά του απεκάλυψε εντυπωσιακό τείχος χτισμένο από οριζόντια τοποθετημένους πελεκητούς λίθους, με μικρές πέτρες και κονίαμα μεταξύ της, που διατηρείται σε ύψος 1,20μ. Ο τρόπος κατασκευής του είναι σε πλήρη αντίθεση μ’ αυτόν των γειτονικών χώρων, όπου γίνεται χρήση κυρίως ακατέργαστων λίθων.

Οι φετινές ανασκαφές στόχευαν στη διερεύνηση του αρχιτεκτονικού σχεδίου του τείχους, της χρονολογικής του διάρκειας και της λειτουργίας του. Η ανασκαφή της νότιας πλευράς του τοίχου από πελεκητούς λίθους που διαφάνηκε το 2015, απεκάλυψε ότι αποτελείτο από διαταραγμένα στρώματα με τεράστιους λίθους που μεταφέρθηκαν με μηχανικά μέσα από την αρχική τους θέση. Με την αφαίρεσή της σε συγκεκριμένο σημείο, αποκαλύφθηκε μέρος της νότιας όψης του πύργου. Κάτω από τα μπάζα βρέθηκε σπασμένο αγγείο με οριζόντιες λαβές, που πιθανόν να μιμείται τη Λευκόχριστη κεραμική. Αποκαλύφθηκε η ΝΔ πλευρά του πύργου η οποία εφάπτεται του τείχους, αλλά δεν «δένει» μ’ αυτό. Επομένως, ο πύργος μάλλον αποτελεί προσθήκη στο αρχικό τείχος. Έχει διαστάσεις 15 Χ 7.5μ. και είναι κατασκευασμένος από πελεκητούς λίθους με ενδιάμεσα στρώματα από μικρές πέτρες και κοκκινωπό κονίαμα. Ερευνήθηκε η ΒΔ πλευρά του πύργου, όπου και πάλι οι σύγχρονες επεμβάσεις έφθασαν μέχρι τον βράχο, αφαιρώντας τον ακρογωνιαίο λίθο από τη θέση του.

Ο περίβολος διασώζεται σε καλή κατάσταση γύρω από το υψιπέδιο, εκτός από ένα σημείο όπου αφαιρέθηκε και πάλι από σύγχρονες επεμβάσεις. Είναι κατασκευασμένο από επίπεδες πλάκες σε στρώσεις και μικρές πέτρες μεταξύ της και σε μερικά σημεία έχει πλάτος 3.20μ.

Το ερώτημα κατά πόσον υπήρχε εσωτερικός διαχωρισμός απαντήθηκε με σχετική ευκολία, καθώς βρέθηκαν τοίχοι αρκετού πάχους που εφάπτονται του τείχους και εκτείνονται στο εσωτερικό του οχυρού. Η ανασκαφή στην ανατολική πλευρά του περιβόλου απέδωσε στοιχεία για τον τρόπο κατασκευής του αλλά και πιθανές μετατροπές του. Σε κάποιο σημείο δημιουργείται μια εσοχή η οποία δεν φαίνεται να είναι σε συνοχή με το υπόλοιπο του τείχους, ίσως διότι έγινε κάποια μετατροπή σ’ αυτό το σημείο. Το τείχος στη βόρεια πλευρά έχει πλάτος 2.05μ. ενώ μετά την εσοχή, έχει μεταφερθεί της την άκρη του υψιπέδιου και έχει πλάτος 1.80μ. Και πάλι ανευρέθηκαν εσωτερικοί τοίχοι, πάνω ακριβώς από τον φυσικό βράχο που υποδεικνύουν εσωτερικά δωμάτια. Ωστόσο, δεν είναι βέβαιο αν τα δωμάτια αυτά είναι σύγχρονα με τον περίβολο ή αν προϋπήρχαν, ένα ερώτημα που θα διερευνηθεί περισσότερο στην επόμενη ανασκαφική περίοδο. Δεν έχουν ανευρεθεί αντικείμενα, εκτός από μικρές ποσότητες κεραμικής, ιδιαίτερα στο λεπτό στρώμα χώματος πάνω από τον φυσικό βράχο, που υποδεικνύει την περίοδο μετά την εγκατάλειψη του οχυρού. Η κεραμική αποτελείται από Λευκή Γραπτή τύπου VI, Λευκόχριστη κεραμική τύπου Ι και πρώιμου τύπου ΙΙ, Ερυθρή Επίχριστη, Ακόσμητη κεραμική και μικρά δείγματα μυκηναϊκής κεραμικής, υποδεικνύοντας χρήση εντός της ΥΚΙ και ΙΙ. Πολύ σημαντικά είναι και τα δείγματα Κυπρομινωικής γραφής που έχουν εντοπιστεί, γραπτά και εγχάρακτα, σε όστρακα κεραμικής και πίθους, τα οποία βρίσκονται υπό μελέτη.

Αμπέλια
---------
Η ανασκαφή συνέχισε στη θέση Αμπέλια, σε μικρό λόφο περίπου 350μ. από την ανασκαφή των τριών περασμένων χρόνων στη θέση Τζίρπουλος, όπου διαφαίνονταν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και μεγάλες ποσότητες θραυσμάτων από πίθους. Παρ’ όλον ότι σήμερα υπάρχει μικρό ρυάκι μεταξύ των δύο θέσεων, είναι σχεδόν βέβαιο ότι ανήκουν στον ίδιο οικισμό. Οι ανασκαφές απεκάλυψαν μια ορθογώνια αίθουσα, 11.6μ.Χ3.3μ. με γύψινο δάπεδο και είσοδο στη νότια πλευρά, η οποία οδηγούσε σε βοτσαλωτή αυλή. Σ’ αυτή την αίθουσα υπήρχαν εννιά λίθινες βάσεις, όπου ήταν τοποθετημένοι μεγάλοι πίθοι (ομάδας δυο ή τριών), οι οποίοι βρέθηκαν σπασμένοι στο δάπεδο. Στη δυτική πλευρά υπήρχαν παρόμοιες λίθινες βάσεις –ωστόσο δύο μεγάλοι λίθοι φαίνεται ότι έπεσαν και θρυμμάτισαν τους πίθους οι οποίοι βρίσκονταν από κάτω. Ο αριθμός των πίθων κυμαίνεται από εννιά μέχρι και δεκαέξι και θα πρέπει να συγκέντρωναν μεγάλο μέρος της τοπικής παραγωγής.

Στη δυτική πλευρά του δωματίου, στρώμα από στάχτες πάχους 6 εκ. προήλθε από μεγάλη φωτιά, η οποία προκάλεσε την καταστροφή του κτιρίου. Η οροφή κατέπεσε σφραγίζοντας το στρώμα της καταστροφής σε τουλάχιστον δύο σημεία. Ορθογώνιος λίθος με υποδοχή, ίσως να στήριζε μια ξύλινη θύρα ή ένα πάσσαλο.

Στο διπλανό δωμάτιο στα δυτικά, τοίχος παράλληλος με τον δυτικό της αίθουσας της, πιθανόν να αποτελεί μια δεύτερη φάση. Το δάπεδο δεν διατηρείται σε τόσο καλή κατάσταση όσο στο ανατολικό, αλλά ο φυσικός βράχος ήταν καλυμμένος με γύψινη επικάλυψη. Μερικά κοιλώματα στο δάπεδο πιθανόν να είναι από ρίζες δέντρων, ενώ άλλα πιθανόν να ήταν υποδοχές πασσάλων, ιδιαίτερα αυτά που περιείχαν λίθους τοποθετημένους κάθετα. Αυτά με γύψινη επίστρωση στήριζαν αποθηκευτικά αγγεία. Έντονα σημάδια φωτιάς διαφάνηκαν και στην δυτική πλευρά του δεύτερου δωματίου όπου διατηρούνται μόνο μικρά τεμάχια των διαχωριστικών τοίχων. Ως αποτέλεσμα είναι δύσκολο να διαγνωστεί με βεβαιότητα αν της ο χώρος ήταν αρχικά ενιαίος και υποδιαιρέθηκε αργότερα σε δύο μακρόστενους μικρότερους χώρους. Στην βόρεια του πλευρά βρέθηκαν καμένα όστρακα πίθων της και μέρος της οροφής που κατέρρευσε και σφράγισε το στρώμα καταστροφής από τη φωτιά. Στη νότια πλευρά υπήρχαν μικρότερα αποθηκευτικά αγγεία με εγχάρακτη ή εμπίεστη διακόσμηση μαζί με τριβεία, μια μικρή ορειχάλκινη λεπίδα και ένα λίθινο παιγνίδι, ίσως σε δεύτερη χρήση. Λίθινα παιχνίδια βρέθηκαν σε διάφορα σημεία στην επιφάνεια αλλά και χρησιμοποιημένα ως δομικό υλικό σε τοίχους. Ένα βαθμιδωτό λίθινο αντικείμενο βρέθηκε εντός του καμένου στρώματος. Εκτός από τους πίθους, τα αποθηκευτικά αγγεία, όστρακα κεραμικής και λίθινα εργαλεία δεν έχει βρεθεί κανένα άλλο αντικείμενο, προφανώς γιατί οι κάτοικοι τα μετέφεραν όλα μαζί της όταν εγκατέλειψαν το χώρο, πριν από την καταστροφή από φωτιά.

Δύο ορύγματα στην ανατολική πλευρά του λόφου έχουν επιβεβαιώσει ότι οι βαθιές καλλιέργειες κατέστρεψαν δυστυχώς τα αρχαιολογικά στρώματα. Ωστόσο, είναι έκδηλο ότι ο αρχαιολογικός χώρος εκτείνεται από τους πρόποδες του υψιπεδίου του Barsak μέχρι το σημείο ένωσης των ποταμών Άλυκου και Γιαλιά. Το μέγεθος και η σύνθεση του οικισμού προδίδουν τον αστικό του χαρακτήρα.

Η κεραμική είναι καλής ποιότητας, σε αντίθεση με αυτή στο οχυρό Νικολήδες. Πρόχοι και φιάλες του Δακτυλιόσχημου τύπου κεραμικής, του Λευκού Επίχριστου Ι και Πρώιμου ΙΙ, Λευκού Γραπτού Τροχήλατου και όστρακα Μυκηναϊκής κεραμικής, Ερυθρής και Μελανής Επίχριστης και Ερυθρής επί Ερυθρού ή Ερυθρής επί Μελανού, της και Μονόχρωμης, και λίγα όστρακα από μαγειρικά σκεύη υποδεικνύουν ότι, εκτός από τα αποθηκευτικά αγγεία, τα περισσότερα είναι μικρά δοχεία καθημερινής χρήσης. Επομένως, πρόκειται για ένα κτίριο με χώρους αποθήκευσης όπου ήταν συγκεντρωμένη η τοπική παραγωγή, ενώ τα εργαστήρια βρίσκονταν στην κατωφέρεια στα νότια, στη θέση Τζίρπουλος.

Χρειάζεται ακόμα πολλή μελέτη και έρευνα για να αντιληφθούμε ή να σκιαγραφήσουμε την κοινωνική οργάνωση της περιοχής και την αλληλουχία των γεγονότων. Ωστόσο, άρχισε ήδη να διαφαίνεται ότι, με την αρχή της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, ο οικισμός έχει ήδη ιδρυθεί και βρίσκεται εκεί σε συνάρτηση με το οχυρό στο Barsak. Σταδιακά η οίκηση επεκτείνεται μέχρι την πεδιάδα, το σημείο ένωσης των ποταμών Άλυκου και Γιαλιά. Το οχυρό Barsak εγκαταλείπεται και ιδρύεται νέο οχυρό, οι Νικολήδες, το οποίο χρειάστηκε να ενδυναμωθεί κατά τη διάρκεια χρήσης του, με πύργο από πελεκητούς λίθους.

Στη θέση Αμπέλια, κοντά στην ένωση των ποταμών και της οδούς επικοινωνίας με την ανατολική Κύπρο, ιδρύεται ένα κτίριο με αποθηκευτικούς χώρους σε περίοπτο σημείο, το οποίο επιθεωρεί και ελέγχει την περιοχή. Πριν το τέλος της ΥΚΙΙ, φαίνεται ότι ούτε καν το πανίσχυρο οχυρό Νικολήδες δεν έχει τη δυνατότητα να αντεπεξέλθει στον επερχόμενο κίνδυνο, αφού οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν και τα δύο σημεία, παίρνοντας μαζί τους τα υπάρχοντά τους. Τα οχυρά σε περίαπτα σημεία, η συσσώρευση της παραγωγής στο κτίριο των πίθων στη θέση Αμπέλια, η έκταση του οικισμού και η στρατηγική θέση όλων αυτών των εγκαταστάσεων, προϋποθέτουν σχεδιασμό και έλεγχο τόσο του ανθρώπινου δυναμικού όσο και της παραγωγής. Η κεραμική υποδεικνύει ότι πρόκειται για ένα οικισμό με επαφές και τα ορυχεία του χαλκού, που δεν απέχουν πολύ και, σε συνδυασμό με τις ποτάμιες οδούς της θάλασσας, πρέπει να είχαν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και επέκταση του οικισμού, μέχρι που ένα καταστροφικό γεγονός προκάλεσε την ολική εγκατάλειψη.

Αρχαιοβοτανολογικά ευρήματα
---------
Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών περισυλλέχτηκαν δείγματα χωμάτων για επίπλευση (κοσκίνισμα με νερό) για να συλλεχθούν τα οργανικά κατάλοιπα, τα οποία μελέτησε η δρ Εύη Μαργαρίτη (STARC του Ινστιτούτου Κύπρου). Τα αρχαιοβοτανολογικά δείγματα είναι απανθρακωμένα και προέρχονται από τις περιοχές της πυρκαγιάς, στην αίθουσα των πίθων. Τα φυτικά κατάλοιπα περιέχουν διάφορους σπόρους, δημητριακά και φρούτα και, ειδικά, κριθάρι, σύκα, σταφύλια και αμύγδαλα. Τα σταφύλια μάλλον θα ήταν σε μορφή σταφίδας, γιατί διατηρείται ο φλοιός και μπορεί να διακρίνει κανείς τα κουκούτσια. Εκτός από τα δημητριακά, φρούτα και ξηρούς καρπούς, υπάρχουν και ζιζάνια καλλιέργειας (Chenopodium και Echium Vulgare) που μάλλον θα περισυλλέγονταν από τη γύρω περιοχή.

Πιθανόν τα πιο πάνω βοτανολογικά ευρήματα να προέρχονται από προϊόντα που φυλάγονταν στους πίθους που βρέθηκαν στο κτίριο αυτό, τα οποία διατηρήθηκαν γιατί απανθρακώθηκαν στη φωτιά που κατέστρεψε τον χώρο. Περισσότερες μελέτες για το περιεχόμενο των πίθων θα διεξαχθούν στο εγγύς μέλλον. Το υλικό αυτό είναι πολύ σημαντικό ως αρχαιοβοτανολογικό δείγμα από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού και μαζί με τα δείγματα από τη θέση Τζίρπουλος θα υποβοηθήσει στην ανασύσταση των αγροτικών πρακτικών και της οικονομίας της περιόδου.