Η ποιητική ιστορία της 28ης Οκτωβρίου

Η 28η Οκτωβρίου αλλά και οι σκληρές μέρες που την ακολούθησαν, αποτυπώθηκαν εκτός των άλλων και στην ελληνική ποίηση. Η ποίηση αυτή που ξεκινά με το «ΟΧΙ» μαζί με την ποίηση του πολέμου, συγκροτεί μια ξεχωριστή στιγμή στην ιστορία των ελληνικών γραμμάτων. 
Τον Αύγουστο του 1940, όταν άνανδρα τορπιλίστηκε το καταδρομικό Έλλη την ημέρα της εορτής της Παναγίας, τον Δεκαπενταύγουστο, στην Τήνο, ο Άγγελος Σικελιανός γράφει την τραγωδία «Σίβυλλα» όπου στην ουσία προβλέπει την κήρυξη του πολέμου και τα συνεπακόλουθά του, παρουσιάζοντας τον λαό να αναζητεί τον «όρθιο σκοπό». 
Αμέσως μετά την 28η Οκτωβρίου, έγραψε και το ακόλουθο ποίημα, που δημοσιεύεται στις 15 Νοεμβρίου 1940 στη «Νέα Εστία»: 

Εικοσιοχτώ του Οχτώβρη 1940

Κανείς δε θα ξεφύγει τη γενιά του!
το βάρος της θα σπάσει ώς τη στιγμή,
που βγαίνοντας από τη λησμονιά του
στο φως που πια δεν στέκουν δισταγμοί.

Της ζωής θε να ντυθεί την πανοπλία,
και μ’ ακέριο τον άγιο σκελετό
των περασμένων, θα στηθεί στη γη του
με το κεφάλι αλύγιστο κι ορτό!

Ελέγαμε: ένα Μαραθώνα ακόμα! Ελέγαμε: Μια Σαλαμίνα ακόμα! Ελέγαμε: Ακόμα ένα εικοσιένα! Κι ήρτες τέλος συ, Μητέρα-Μέρα, οπού αγκάλιασες κι ανύψωσες ολόκληρα τα περασμένα στον ανώτατο λυτρωτικό σκοπό τους, στον υπέρτατό τους ηθικόν Ιστορικό Ρυθμό!

Ω δικαίωση όλων των ελληνικών αγώνων! Ω ύψιστη ηθική στροφή μέσα στο χάος ολόκληρου του Κόσμου! Και μαζί, ω γιγάντια, πλέρια ιστορική καταβολή, από την οποία, Νικητές, οι Έλληνες, θα ξεκινήσουμε αύριο, πρωτοπόροι της πνευματικής ανάπλασης ολόκληρης της γης!

Ένας ακόμα μεγάλος ποιητής μας, ο νομπελίστας Οδυσσέας Ελύτης, γράφει από το αλβανικό μέτωπο για τον πρώτο αξιωματικό που πέφτει στο πεδίο της μάχης το «Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας»: 
Ήταν γενναίο παιδί∙
Με τα θαμπόχρυσα κουμπιά και το πιστόλι του
Με τον αέρα του άντρα στην περπατηξιά
Και με το κράνος του, γυαλιστερό σημάδι
(Φτάσανε τόσο εύκολα μέσ’ στο μυαλό
Που δεν εγνώρισε κακό ποτέ του)
Με τους στρατιώτες του ζερβά-δεξιά
Και την εκδίκηση της αδικίας μπροστά του
-Φωτιά στην άνομη φωτιά-
Με το αίμα πάνω από τα φρύδια
Τα βουνά της Αλβανίας βροντήξανε
Ύστερα λυώσαν χιόνι να ξεπλύνουν
το κορμί του, σιωπηλό ναυάγιο της αυγής
Και το στόμα του, μικρό πουλί ακελάηδιστο
Και τα χέρια του, ανοιχτές πλατείες της ερημίας
Βρόντηξαν τα βουνά της Αλβανίας
Δεν τον έκλαψαν
Γιατί να κλάψουν
Ήταν γενναίο παιδί!

Ενδεικτικό και το επίγραμμα «Στη Nεολαία μας» του μεγάλου Κωστή Παλαμά, που γράφτηκε την 1η Νοεμβρίου 1940, τρεις μέρες μετά την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου.
Αυτό κρατάει ανάλαφρο
μεσ’ την ανεμοζάλη
το από του κόσμου τη βοή
πρεσβυτικό κεφάλι,

αυτό το λόγο θα σας
πω δεν έχω άλλο κανένα 
Μεθύστε με τ’ αθάνατο
κρασί του Εικοσιένα!

Το «Μάνα και γιος» του Νικηφόρου Βρεττάκου γράφτηκε στην πρώτη επέτειο της 28ης Οκτωβρίου :

Στης ιστορίας το διάσελο όρθιος ο γιος πολέμαγε
κι η μάνα κράταε τα βουνά, όρθιος να στέκει ο γιος της,
μπρούντζος, χιόνι και σύννεφο. Κι αχολόγαγε η Πίνδος
σαν να 'χε ο Διόνυσος γιορτή. Τα φαράγγια κατέβαζαν
τραγούδια κι αναπήδαγαν τα έλατα και χόρευαν
οι πέτρες. Κι όλα φώναζαν: "Ίτε παίδες Ελλήνων..."
Φωτεινές σπάθες οι ψυχές σταύρωναν στον ορίζοντα,
ποτάμια πισωδρόμιζαν, τάφοι μετακινιόνταν. 

Κι οι μάνες τα κοφτά γκρεμνά σαν Παναγιές τ' ανέβαιναν
Με τη ευκή στον ώμο τους κατά το γιο παγαίναν
και τις αεροτραμπάλιζε ο άνεμος φορτωμένες
κι έλυνε τα τσεμπέρια τους κι έπαιρνε τα μαλλιά τους
κι έδερνε τα φουστάνια τους και τις σπαθοκοπούσε,
μ' αυτές αντροπατάγανε, ψηλά, πέτρα την πέτρα,
κι ανηφορίζαν στη γραμμή, όσο που μες στα σύννεφα
χάνονταν ορθομέτωπες η μια πίσω απ' την άλλη. 

Ο Τίμος Μωραϊτίνης, όταν βλέπει να υψώνεται η σβάστικα στην Ακρόπολη, γράφει το περίφημο «Ακρόπολις»:

Ο γκιώνης στην Ακρόπολι μοιρολογάει και κλαίει
Και μια φωνή απ’ τα μάρμαρα περήφανη του λέει:
-Μην κλαις, πικρέ τραγουδιστή και δεν θα γίνω σκλάβα
Στου χρόνου το ξετύλιγμα και στου καιρού το διάβα,
Όσες σκλαβιές κι’ αν γνώρισα, όσους εχθρούς κι’ αν είδα
Έγερνα σκλάβα από βραδύς και ξύπναγα Ελληνίδα.

Στα αρχεία του Βάρναλη βρέθηκε ένα αδημοσίευτο ποίημά του για το «ΟΧΙ». Το ποίημα αυτό δημοσιεύτηκε από τον Ηρακλή Κακαβάνη στο βιβλίο του «Ο Άγνωστος Βάρναλης και 19 αδημοσίευτα ποιήματα». Τον τίτλο του ποιήματος έδωσε η επιμελήτρια του αρχείου του ποιητή, Θεανώ Μιχαηλίδου:

Το ΟΧΙ του λαού

Ποιος είναι κείνος ο λαός, που λέει στους ξένους «όχι»
και που κρατάει κατάκορφα της λεφτεριάς τη λόχη
κι όντας οι λίγοι αφέντες του, που τον διαφεντεύγουν
τον παρατάν μεσοστρατίς και ασκώνονται και φεύγουν;

Ποιος είναι κείνος ο λαός, που στάθηκε λιοντάρι,
όντας του πέσανε μαζί δυο κολοσσοί κουρσάροι
κι από τα ξένα οι αφέντες του, αντί να τον βοηθήσουν,
τα φκιάνανε με τον Οχτρό για να ξαναγυρίσουν.

Ποιος είναι κείνος ο λαός, που πάντα προδομένος
πολέμαεν αβόηθητος, ξυπόλυτος, δεμένος
και θάμπωνε τον ουρανό, τη γη και τα πελάη
κι ο πιο μεγάλος φάνταζε μικρός σ’ αφτόνε πλάι;

Ποιος είναι κείνος ο λαός, που με καρδιά τσελίκι
πολέμαγε για λεφτεριά και πέθαινε για νίκη
μα τούχωναν μπαμπέσικα, τη μαχαιριά στην πλάτη
του ξένου η αρπάχτρα κάκητα, του ντόπιου η δόλια απάτη;

Όλ’ οι λαοί κι όλοι μικροί μεγάλοι κάθε τόπου
που αγωνιστήκανε να σώσουν την τιμή τ’ ανθρώπου
μα πιότερο ο ελληνικός, ο πρώτος μες τους πρώτους
πρώτος μέσα στους νικητές και μες τους αλυτρώτους…

Τελευταίο ποίημα της συλλογής «Ημερολόγιο Καταστρώματος Β΄» είναι ο «Τελευταίος Σταθμός», γραμμένος από τον Γιώργο Σεφέρη, σύμφωνα με την ένδειξη του ποιητή, στο λιμάνι Cava dei Tirreni, κοντά στο Σαλέρνο της Ιταλίας, στις 5 Οκτωβρίου 1944. Το δράμα που ξεκίνησε με την 28η Οκτωβρίου 1940 φαίνεται να τελειώνει, ωστόσο, η μοίρα επιφύλασσε κι άλλες συμφορές με τον Εμφύλιο που ακολούθησε. 

[…]
ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων το μυαλό μας.
Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές
είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη 
δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή
πηγαίνουμε, στα σκοτεινά προχωρούμε…» 
γιατί είναι αμίλητη και προχωράει·
στάζει τη μέρα, στάζει στον ύπνο
μνησιπήμων πόνος.

Να μιλήσω για ήρωες, να μιλήσω για ήρωες: ο Μιχάλης 
που έφυγε μ’ ανοιχτές πληγές απ’ το νοσοκομείο
ίσως μιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη
που έσερνε το ποδάρι του μες στη συσκοτισμένη πολιτεία,
ούρλιαζε ψηλαφώντας τον πόνο μας· «Στα σκοτεινά
πηγαίνουμε στα σκοτεινά προχωρούμε»
Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά.

Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσουν.

Cava dei Tirreni, 5 Οκτωβρίου 1944