Διπλωματική ιστορία της Επανάστασης: Από την Πράξη Υποτέλειας στο Πρωτόκολλο της Πετρουπόλεως

Το συνέδριο της Αγίας Πετρουπόλεως, που συνήλθε στις 17 Ιουνίου 1824, θα εγκρίνει κατ’ αρχήν το ρωσικό σχέδιο για τρία μικρά ελληνικά πριγκιπάτα αλλά η Αγγλία θα απορρίψει τη ρωσική πρόταση για κοινή διακοίνωση στην Πύλη που θα ζητεί ανακωχή και συζήτηση επί του σχεδίου.

Ο Κάνινγκ, αφήνοντας Ρωσία και Αυστρία να ερίζουν, θα στηρίξει την αδιάλλακτη στάση των Ελλήνων κατά του σχεδίου, διαβεβαιώνοντας την ελληνική επαναστατική κυβέρνηση

για την ουδετερότητά του και προσφέροντας συγχρόνως τη μεσιτεία της Αγγλίας. Ζητώντας από τον τσάρο να αποκηρύξει κάθε ενδεχόμενο χρήσης βίας, ο Άγγλος υπουργός Εξωτερικών επέμενε στη «συμμαχική πολιτική» των Δυνάμεων, αν και γράφοντας τον ίδιο καιρό σε φιλικό του πρόσωπο σημείωνε κυνικά: «Αντί για συμμαχία, διάβαζε Αγγλία και θα έχεις το κλειδί της πολιτικής μου».

Σε μια αιφνιδιαστική διπλωματική στροφή ο Μέττερνιχ συντάχθηκε τότε με τη Ρωσία (που δεν απέκλειε τη βία προκειμένου να κλείσει το ελληνικό ζήτημα) στη βάση του σχεδίου των τριών τμημάτων αλλά και με κρυφή ελπίδα να καταπνίξει την Επανάσταση ο Ιμπραήμ, που προετοιμαζόταν στην Αίγυπτο ενόσω οι Έλληνες εξόντωναν αλλήλους στον εμφύλιο που εμαίνετο.

Το διασυμμαχικό συνέδριο της Αγίας Πετρουπόλεως συνήλθε εκ νέου στις 24 Φεβρουαρίου 1825. Η Αγγλία επέμενε σε δήλωση περί μη χρήσεως βίας αλλά και ο τσάρος θα επιμείνει σε κοινή διακοίνωση που να απαιτεί τετράμηνη ανακωχή και διαπραγματεύσεις για μία ειρήνη η οποία θα διασφαλίζει θρησκευτικές, διοικητικές και εμπορικές ελευθερίες στους Έλληνες αλλά και θα τους κρατεί φόρου υποτελείς στην Πύλη. Οι άλλες Δυνάμεις διαφωνούν και όταν τελικά προχωρήσουν σε απλή κρούση προς τον σουλτάνο, αυτός θα την απορρίψει περιφρονητικά, ενθαρρυμένος από τις επιτυχίες του Ιμπραήμ (Ιούνιος 1825). Ένα μη αναμενόμενο γεγονός όμως επέφερε πιο ενεργό αγγλική ανάμιξη, ακριβώς την ώρα που η επανάσταση γνώριζε θανάσιμο κίνδυνο. Το γεγονός αυτό ήταν η περίφημη Πράξη Υποτέλειας.

Ήταν αρχές Ιουλίου του 1825 όταν, κυκλωμένοι από τον Ιμπραήμ, οι αγωνιστές, με πρωτεργάτες τους Κολοκοτρώνη, Μιαούλη και Ζαΐμη, που είχαν προσελκυστεί από τον αγγλόφιλο πυρήνα του Μαυροκορδάτου, συνυπέγραψαν αίτηση προστασίας προς την Αγγλία. «Ο κλήρος, οι παραστάται, οι αρχηγοί πολιτικοί και στρατιωτικοί ξηράς και θαλάσσης του ελληνικού έθνους» αποφάσιζαν «προς ασφάλειαν των ιερών δικαιωμάτων της του κράτους ελευθερίας και ικανώς στερεάς πολιτικής υπάρξεως» όπως το ελληνικό έθνος «θέσει εκουσίως την ιεράν παρακαταθήκην της αυτού ελευθερίας, εθνικής ανεξαρτησίας και της πολιτικής αυτού υπάρξεως υπό την μοναδικήν υπεράσπισιν της Μεγάλης Βρετανίας» τόνιζαν στην απεγνωσμένη αυτή έκκληση.

Η Πράξη Υποτέλειας, όπως ονομάστηκε, είχε αποσταλεί στην Αλωνίσταινα από την επιτροπή της Ζακύνθου (ενώ τριμελής αντιπροσωπεία ταξίδευε ήδη προς την Αγγλία) και υπεγράφη όχι μόνο από αγγλόφιλους Υδραίους και Ρουμελιώτες, αλλά και από μερίδα ρωσόφιλων (Κολοκοτρώνης, Ζαΐμης, Κανέλλος Δεληγιάννης). Αντέδρασαν οι γαλλόφιλοι (Κωλέττης, Κουντουριώτης) και οι ρωσόφιλοι Υψηλάντης και Νικηταράς. Η Πράξη εγκρίθηκε από το Βουλευτικό και το Νομοτελεστικό και εστάλη με τον Δημ. Μιαούλη στην Αγγλία.

Ο γιος του ναυάρχου δεν μπόρεσε να δει τον Τζωρτζ Κάνινγκ, όμως ο κύβος είχε ριφθεί. Ο νέος Άγγλος πρέσβης στην Πύλη Στράτφορδ Κάνινγκ ανακοίνωσε ότι σε περίπτωση ρωσικής επίθεσης οι ευρωπαϊκές δυνάμεις θα έμεναν ουδέτερες.

Οργισμένος ο τσάρος (αλλά και θορυβημένος από την αίτηση προστασίας των Ελλήνων προς την Αγγλία) αποφάσισε πλέον να ακολουθήσει δυναμικότερη στάση και μάλιστα μονομερώς έναντι της αδιάλλακτης Πύλης, προετοιμαζόμενος ακόμη και για πόλεμο. Τον πρόλαβε ωστόσο ο θάνατος, την 1η Δεκεμβρίου 1825. Ο Ουέλλιγκτον έσπευσε τότε στην Πετρούπολη για να αποτρέψει δυναμικές αποφάσεις του νέου τσάρου Νικολάου. Συγχρόνως ο νέος Άγγλος πρέσβης στην Πύλη Στράτφορδ Κάνινγκ, πριν μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη, μετέβη στη Γενεύη, όπου συνάντησε τον Καποδίστρια, και την Ύδρα, όπου συνάντησε τον Αλ. Μαυροκορδάτο.

Ο Φαναριώτης πολιτικός του ανακοίνωσε σε αυτή τη συνάντηση, χωρίς καμία εξουσιοδότηση, ότι θα γινόταν αποδεκτή ακόμη και η λύση της αυτονομίας. Έτσι εισήλθε το 1826, που θα ήταν το έτος της πρώτης διπλωματικής επιτυχίας, με τη σύνταξη του πρώτου εγγράφου που άνοιγε τον δρόμο για την ελληνική ελευθερία.

Οι Τούρκοι είχαν απορρίψει τις αγγλικές προτάσεις για αυτονομία της Ελλάδας ενώ ο κίνδυνος ρωσοτουρκικού πολέμου ήταν άμεσος, όπως διαφαίνονταν από το ρωσικό τελεσίγραφο προς την Πύλη στις 17 Μαρτίου 1826. Η Ρωσία ζητούσε άμεση επιστροφή των παραδουνάβιων ηγεμονιών στο προ της Επαναστάσεως καθεστώς, απελευθέρωση των Σέρβων ομήρων και έναρξη διαπραγματεύσεων για την εφαρμογή της συνθήκης του Βουκουρεστίου του 1812.

Παραδόξως, καμιά αναφορά δεν γινόταν στο ελληνικό ζήτημα, γεγονός που παραπλάνησε την Πύλη. Λίγες μόλις μέρες μετά, υπό την πίεση του τελεσιγράφου αυτού, υπογράφηκε μυστικά από Αγγλία και Ρωσία, στις 23 Μαρτίου / 4 Απριλίου 1826, το Πρωτόκολλο της Πετρουπόλεως, το οποίο για πρώτη φορά αναγνώριζε την πολιτική ύπαρξη της Νεώτερης Ελλάδας, ως κράτους αυτόνομου, αυτοδιοίκητου και εξαρτημένου από την Οθωμανική Αυτοκρατορία με ετήσιο φόρο.

Αν η Πύλη δεν αποδεχόταν τη μεσολαβητική αυτή προσπάθεια, Αγγλία και Ρωσία συμφωνούσαν ότι το Πρωτόκολλο θα ήταν η βάση κάθε διακανονισμού, που θα μπορούσε να επιβληθεί εν ανάγκη και με μονομερή επέμβαση. Παράλληλα υπήρχε αναφορά σε εξαγορά «τουρκικών» περιουσιών, μέτρο ανεφάρμοστο πρακτικά δεδομένης της τεράστιας αξίας τους, της παντελούς έλλειψης πόρων στο υπό σύστασιν κράτος αλλά και της υποθήκης τους χάριν των δύο δανείων.

Η Πύλη, αγνοώντας την υπογραφή του Πρωτοκόλλου αυτού, όταν είδε πως στο ρωσικό τελεσίγραφο της 17ης Μαρτίου δεν αναφερόταν πουθενά η Ελλάδα, έσπευσε σε αποδοχή του και σε συζητήσεις που κατέληξαν στη συνθήκη του Άκκερμαν, η οποία προέβλεπε: α) Διορισμό Ρουμάνων και όχι Φαναριωτών ηγεμόνων σε Βλαχία και Μολδαβία, β) Περιορισμένη ανεξαρτησία της Σερβίας, γ) Ελεύθερη ναυσιπλοΐα στη Μαύρη Θάλασσα, δ) Η Ρωσία κρατεί τη Βεσσαραβία και λαμβάνει νησιά του παραπόταμου του Δουνάβεως Κίλια και κιρκασικά κάστρα Β. Κουμπάν, ε) Ρητή εγκατάλειψη ελληνικού ζητήματος. Η κίνηση αυτή της Ρωσίας εξαπάτησε την Πύλη και τις Δυτικές Δυνάμεις και μεγιστοποίησε τα κέρδη της αφού το ελληνικό ζήτημα είχε δρομολογηθεί πια με το Πρωτόκολλο της Πετρουπόλεως, στο οποίο σύντομα προσχώρησε και η Γαλλία.

Ο Μέττερνιχ έπνεε μένεα ενώ ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Νεσσελρόδε, σε επιστολή προς τον πρέσβη Λίβεν, έκανε λόγο για πρώτη φορά σε κοινή επιχείρηση των στόλων των Δυνάμεων ώστε να αποδεχθεί η Τουρκία την ειρήνευση.